Chan thar hnu in cun science fimnak a siah, khuaruat kho philosopher an siah tampi an chuah cang tikah chan thar kong tial hi a har ngai. Pumpak khuaruat kho (independent thinkers) an tam khunmi nih hin chan thar kong tial a harter. Khuaruat kho minung tampi lakah kum zabu hleikua theology a sertu – Immanuel Kant, G. W. F. Hegal le Friedrich Schleimacher – tiah ruahmi hna minung pathum ruahnak kan vun zoh hna lai.
Konglam Tawi
Immanuel Kant hi chan thar nih a hrinmi hna lakah khuaruat kho bik pakhat ah aa tel. A cawnpiaknak le a catialmi nih Nitlak lei ram tiluan fak piin a thlen i, nihin tiang Kant ruahnak le catial nih biaknak tiluan a siah vawlei lei hruainak tiluan a siah influence fak piin a tuah.
1724 ah Prussia khuapi Konigsberg ah a chuak. Konigsberg ah sianginn a kai, a a chim, i, khawika hmanh ah vakvai loin a thi. Pe nga le lehmah pahnih sang a si i, mi ngan a si lo. Nupi ngei lo; khuatlawng lo pa a si. Nu le pa nih saduh an thahpiakmi cu theology cawnter i, Lutheran Khrihfabu ah Pastor tuanter hi a si.
Asinain Lucretius poem “Kokek Thil Kong” (On the Nature of Things) a rel hnu in a ruahnak aa thleng i, vawleicung kokek thil umtuning kong cawnnak leiah aa mer than. Lahkhah loin kum hleinga chung lecture rian a tuan. Cu hnu ah logic le metaphysics cawnpiak ding in professor rian an pek. “Universal Natural History and Theory of the Heavens” timi cauk a chuah i, Milky Way (million tluk in a tam i, van khat in a ummi van arfi ceu hlum a kengtu Sola System) umtuning kong fianternak a tuah. Vawleicung umtuning, aa dawhning le ningcang an tlaihning hna a hmuh hna tikah Pathian kutser an si lo awk a tha lo a ti. ‘The Critique of Pure Reason” hi a cauk vialte lak ah minthang cem a si; cheukhat lengbang nih cun vawleicung philosophy ruahnak vialte a hnin dih tu cauk a si an ti.
Cauk a tialmi hna cu: 1) The Critique of Pure Reason, 2) Prolegomena to Any Future Metaphysics, 3) Critique of Practical Reason, 4) Critique of Judgment, 5) Religion Within the Limits of Reason Alone, 6) Metaphysics of Morals etc hna hi a tialmi an si.
Kant Philosophy
Science fimnak a vun chuah in theihhngalhnak thar tampi a vun pek hna tikah vawlei umtuning an hmuhning tampi aa thleng. Cu hlan ah cun vawlei hi zeizong vialte (universe) laicer ah a um tiah an ruah i, a hnu ah cun nika tu hi zeizong vialte (universes) laicer ah a um timi an theih than. Immanuel Kant nih hi ruahnak hi lak in, minung ‘ruahnak’ (mind) hi theihhngalhnak vialte hna laicer ah a chiah ve. Biatak theih khawhnak tiang in minung nih khuaruah khawhnak kan ngeih ahcun kan ‘ruahnak’ (mind) hi a si lai tiah Kant nih a ti.
Kant hlan ah a lar ngaimi cu ‘empiricism’ a si, a sullam cu minung nih hmuhtonnak kan ngeih hnu ah theihhngalhnak a ngeimi kan si ti a si. Minung kan ruahnak cu ‘a passive’ mi a si an ti. Minung hi kan chuah tikah kan ruahnak hi catlap raang bantukin a lawng i, hmuntonmi kan ngeih deuhdeuh hnu lawng ah theihhngalhnak kan ngei an ti. Cucu ‘passive mind’ an ti. A chunglei in theihhngalhnak um loin a lenglei in theihhngalhnak a dawpmi kan si. Cuticun a lenglei in theihhngalhnak kan hmuhtonmi hna kha ruahnak nih a pumh hna i, ruahnak puitling ah a ser hna tiah an zumh. John Locke nih ‘Essay Concerning Human Understanding” a tialmi ah hin fianternak a tuah.
David Hume zong nih biatak timi hi kan thei kho taktak hnga maw tiah lunghrinhnak a ngei ve. Minung nih kan theih khawhmi hna le kan ruah khawhmi hna hi cu ‘ruahnak’ chungah a um menmenmi hna an si a ti. Plato nih cun hmuh-tongh khawhmi vawlei hi a hmaan taktakmi hmanthlak a langhtertu a si i, kan ruahnak hi a tlingmi ruahnak a langhtertu a si tiah a ti. Asinain kahin cun an i dang. Minung khuaruahnak nih hmuhsakmi le langhtermi a ngei lo, a um sawhsawhmi an si tiah an zumh.
‘Natural Religion’ hmanh hi a hmaan bak ko tiah zumh awk a tha lo a ti. ‘Natural Religion’ sullam cu hmuhtonmi le khuaruah khawhnak in Pathian kong hi theih khawh a si ko tiah a zummi an si. Asinain Hume nih cun a zum lo. Cun Pathian a um ko tiah ‘consmological argument’ in proof an tuahmi si seh minung kan thlarau a thi kho lo timi zong a zum lo. Hi bantuk hi cu verify (hlathlai) awk an tha lo a ti. Jesuh Khrih nih khuaruahhar thil a sermi an siah Pathian riantuannak he aa pehtlaimi paoh hna cu an hmaan ko tiah lehla awk an that lo caah zumh khawh an si lo a ti. Science fimnak in theih khawh a si lomi paoh cun a doh dih hna.
Immanuel Kant nih David Hume lunghrinhnak vialte a zoh tikah a lungtling ngai. ‘David Hume hi ka mit a ka autertu a si” tiah Kant nih a ti an ti. David Hume nih cun minung khuaruah khawhnak hi ri (limit) a ngeihter. Asinain Kant nih cun ‘ri a ngei tiin minung khuaruah khawhnak hi lunghrinh lem ding a si lo’ a ti. Minung ruahnak (mind) hi ‘pasive’ a si lo, ‘a active’ mi a si. Hmuhtonnak lawngin theihhngalhnak a ngeimi si loin khuaruah khawhnak le theihhngalhnak a ngei khomi a si ko a ti. “Hmuhtonnak kan ngeihmi nih ruahnak (mind) hi a timhtuah i, cuticun theihhngalhnak taktak ah a phakter”[1] tiah a ti. Zeitin dah a si khawh timi ah hin Kant nih thil pahnih in fianternak a tuah. Kant nih ‘phenomena world’ le ‘noumena world’ timi pahnih an um a ti. 1) ‘Phenomena world’ hi minung ruahnak nih a phak khawhnak lengah a ummi a si i; 2) ‘noumena world’ hi minung ruahnak chungah a ummi theihhngalhnak (perception) a si a ti. A pakhatnak hi a hmaanmi taktak (ultimate reality) cu a si i, a hmaan taktakmi thil hi zeitin dah minung nih kan theih khawh ti ahcun minung ruahnak ah filter a vun tuah i, kan theih khawh a ti.
Pluralist John Hick nih cun ‘ultimate reality’ tiin auh loin ‘Real-Pathian’ tiah a auh. Cucu Kant nih ‘phenomena world’ a ti. Hi Pathian hi minung nih direct in theih khawh a si lo tikah, miphun kip nih an ngeihmi historical le cultural umtuning hoih cio in aa phuang (filter) i, cuticun phun dangdang cio in Pathian an ton i, pehtlaihnak an ngeihnak a si a ti. Hihi John Hick zong nih a pluralism argument caah a hman i, Kant zong nih minung ruahnak limit a ngeihning fianternak caah a hman.
Space le time pinah a ummi biatak (Pathian) hi humhtonnak le science fimnak lawng in theih khawh a si lai lo zeicatiah Pathian ti bantuk hi cu science fimnak le minung khuaruahnak lengah a ummi an si. Cucaah kan zumhnak (faith) zong nih hmun a ngeih ve nakhnga theihhngalhnak lawng bochan cu a si kho lai lo a ti. Minung ruahnak nih theihhngalhnak tling a ngei lo timi aa fian caah moral hi biapi ngai ah a chiah. Biaknak hmaan taktak kan timi cu moral hi a si a ti. Pathian hi kan theih kho taktak lai lo caah morality hi practical in kan nun pi awk a si. Pathian a um ko tiah kan ruah ahcun hihi a herh bikmi a si[2] a ti.
A hmaan taktakmi biaknak cu pratical nun hi a si a ti. Minung cu sense a ngeimi le a hmaan le a hmaan lo a thleidang khomi kan si. Hihi hmaan tein kan nun pi ahcun biaknak hmaan timi cu a si ko a ti. Vawleicung nih a chuah pimi kokek upadi (universal natural law) a ngeihmi moral a si I, ahohmanh nih namneh awk a tha lomi a si. Hmaan tein kan nun pi khawhnak ding ah cun kokek sinak in ngeihmi minung khuaruahnak (reason) le a hmaan le hmaa lo thleidan khawhnak (conscience) kan ngeihmi hna hi hmaan tein kan nun pi ding a si. Minung nih moral kan ngeih naak chan cu a si khawh chung in khuaruat kho minung kan si nakhnga caah a si. Minung rian hrimhrim zong a si a ti. Kant nih a chimmi cu ‘na tuahsernak kha universal natural law duhnak a si timi lungput kha si seh”[3] a ti.
Biaknak
Religion within the Limits of Reason Alone a tialmi ah Kant nih biaknak kong a chim. Biapi ngai in a ruah, zeicatiah moral lo cun biaknak hi a tling lo. Moral a kan pektu duhnak kan tlinh khawhnak ding ah cun moral hi a biapi tukmi a si a ti. Kant nih hin chuah keh pimi sualnak hi pom seh law a lo ngai. Kan chungah sualnak (evil) a ummi hi kanmah cio in hloh awk a tha lo a ti. Kan ngeih ciomi ‘sualnak hrampi’ (radical evil) tiah a auh. Amah hlan minung nih cun chuah keh pimi sualnak an pom lo. Khrihfabu nih chuah keh pimi sualnak a cawnpiakmi hi fak piin an doh hna. Asinain Kant nih a vun chuah pi than.
Kant hlan i, khuaruah kho minung nih cun chuah keh pimi sual kan ngei lo an ti pin ah minung thanchonnak ding ah hmailei ah ruahchannak a um ko tiah fak piin an zumh. Science fimnak le minung khuaruahnak i, a thil ti khawhnak hna kha mit-hmuh kuttongh in a langh tikah cun minung kha sang tukah an i hmu. Asinain Kant hmuhning kan vun zoh tikah chan thar a hawile he aa dang. Aa dannak cu chuah keh pimi sual a pom i, minung caah hmailei ah ruahchannak ngan pi a um timi ruahchannak a ngei ve. Minung thachonnak ding ah hmailei ah ruahchannak a um ko tiah a zumh khawhnak ruang cu ‘categorical imperative’ a timi hi a si, a sullam cun minung lungchung catlap ah benh chihmi moral law hi hloh awk a tha lo a ti. ‘Chuah kehmi pimi sual’ a timi hi minung duhthimnak chungah hloh awk tha loin a um ve. Hi pahnih aa paimi cu tanglei bantukin Kant nih fianternak a tuah.
Kant nih fianternak a tuahning cu hitihin a si: chuah keh pimi sualnak kan ngeihmi hin kan luatnak ding ah cun hloh awk a tha lomi moral law kan ngeihmi hi practical in nun pi a hau. Hi thil an tlin khawhnak hnga Pathian nih a fapa ngeihchun a kan pekmi Jesuh Khrih nuncan ziazan hi kan cawn ding a si. Minung khuaruah khawhnak in Pathian lungton timh cu a si kho lomi a si caah Jesuh Khrih nih zohchun awk nun a kan pekmi hi kan cawn i, cuticun Pathian lung kan ton khawh lai a ti. Jesuh Khrih nih a kan temtuarpiak le vailam cungah a kan thihpiak hi minung khamhnak hmuhnak caah si loin zohchun awk caah a kan serpiakmi a si. Jesuh Khrih nunnak le tuahsernak zohchun in a hnu kan zulh ahcun a tlingmi moral society pennak kan ser khawh ko lai tiah a zumh. Kan ziaza kha kan khuaruah khawhnak le a chia le tha thleidannak kan ngeihmi a hruai lai i, chuah keh pimi sual kan tei khawh lai, cuticun a hmaan taktakmi biaknak (society) kan ser lai ti hi aa tinhmi cu a si.
Khrihfami biaknak, Bible le zumhnak hna zong hi minung khuaruah khawhnak i, a thil ti khawhnak tangah a chiah hna. Kant caah cun, Khrihfabu hi nuncan ziaza au pitu men a si. Minung kip nih a tlingmi (morally perfect) nun kan ngeih tiang Jesuh Khrih bantukin zohchun awk in a sertu an si a ti. Khrihfabu cu tlingmi nun kan phak khawhnak hnga lam pakhat menmen bantukin a chiah. Hihi Bible tuanbia nih a kan cawnpiak duhmi cu a si a ti. Kant nih a chimmi cu: “kan lungthin put ah si seh kan ziaza in a siah a hmaan taktakmi le dingmi ziaza ngeih dah ti lo cu minung caah khamhnak a um lo”[4] a ti.
David Hume le a hawile dangdang hna bantuk si loin, Kant nih cun minung khuaruah khawhnak hi ‘passvie’ menmen si loin a ‘active’ mi a si. Moral minung kan sinak cu kan khuaruah khawhnak hi a si. Hi khuaruah khawhnak in kan nuncan ziaza (moral) a hruai ahcun biaknak hmaan timi cu kan dirh khawh ko lai tiah a zumh. Kant nih thathnemnak a chuah pimi hna lakah a biapimi pakhat ah aa telmi cu minung khuaruah khawhnak i, a thil ti khawhnak le moral hi an si. Moral lo cun minung khuaruah khawhnak cu santlai lo bantukin a ruah. ‘The Critique of Pure Reason’ a tial hnawh chanmi cu a si. Moral aa tel lomi khuaruahnak cu a pakpalawng a si tiah, cu hlan minung hna a soisel hna. Kant nih kar hlei a vun lamhnak cu zeizong vialte hna naak in moral a vun cawimi hi a si. A chiah le a tha thleidan khawhnak moral hi kan theih hnu cun ningcang nun a um lai. Midang kan hmuhning hna bantukin kanmah zong hmuh kan si ve lai. Cuticun kan tuahsernak hi midang cungah dawnkhaantu a lai lo i, midang tuahsernak zong kanmah cungah dawnkhaantu a si ve lai lo. Cuticun a tlingmi society kan ser lai. Cu hmun ahcun upadi fale kan si dih lai a ti.
Biadonghnak
Philosopher pakhat an si bantukin zalong tein khua an ruat i, an i tinhmi target an phak khawhnak a si paoh ahcun dawnkhaantu ngeih an duh lo. Khrihfami zumhnak le biaknak cu a hrawh hringhran ve. Chan thar hnu cun minung hi hmun laicer ah aa chia cang. Aa remh kho ti lo. Pathian aw thei ti loin anmah aw lawng a thang cang.
----------------------------------------------------------------------------
References:
[1] Immanuel Kant, Prolegomena to Any Future Metaphysics, trans. And ed. Paul Carus, p. 7
[2] Norman L. Geisler, Baker Encyclopedia of Christian Apologetic, P. 402-3
[3] Immanuel Kant, Fundamental Principles of the Metaphysics of Morals, p. 38.
[4] Immanuel Kant, Religion within the Limits, p. 78.