Amah chan ah minthang bik philosopher le Nitlak ram influence tuah kho bikmi cu Georg Wilhelm Friedrich Hegel hi a si. Hegel hnu in philosopher le khuaruat kho tampi an chuak cang hna, asinain social in a siah political in a siah theology in a siah philosophy in a siah psychology in a siah Hegel tluk in chan tiluan influence a tuah khomi an tlawm lai tiah an zumh. Asinain a holh hmanmi le a ruahnak hna hi an i ngerh ngai caah theih an har ngai hna a timi zong an um hna. Thangthatnak tampi a ton lio ah soiseltu zong tampi an rak um ve. A hlei in analytic thinkers nih cun Hegel ruahnak hi sullam a ngei lo le hliahcang tlai lo an tam ngai an ti. Asinain “Nihin tiang zong ah Hegel a biapitnakhi hi theih chin lengmag a si”[1] a timi zong an um thiamthiam hna. A philosophy le theology a tawinak tein kan vun zoh tuah hna lai.
Konglam Tawi
Germany, Stuttgart ah a chuak. Lutheran chungkhar a si i, a pa hi a cozah official pakhat a si. “German ramchung ah Stuttgart hi mifim le khuaruat kho an chuahnak bik a si”[2] tiah Friedrich nih cun a ti. Hegel chan hi a buai lio pi a si i, khat leiin Napoleon nih Europe ram a buai i, khat leiin Romanticism a lar lio pi a si, a sullam cu minung seihkuzin le feeling ti bantukin art le literature an cawimawimi philosophy pakhat a si. Hi pahnih nih a nunnak fak piin hip. A chuahnak khua lawngah ca a chim i, a thih behmi Immanuel Kant bantuk si loin, Hegel cu a cawnnak le a rian nih Europ ram kip ah a phakter i, a khuaruahnak le a nunnak nih nunnak tampi a hip khawh hna. Tubingen university in Switzerland, Frankfurt in Jena, Geidelberg in Berlin tbk in hmun khip ah cawnpiak le cachimh in a caan a hmang. A minthan siling ah Berlin University President ah an thim, asinain kum khat le caan zeimawzat a tuan tlawmpal ah a zaw i, German khuaruat kho minting pa cu a thi.
A cawnpiakmi philosophy lakah a biapi cem tiah ruahmi cu Geit (mind-ruahnak) a si, asinain Hegel nih a cawnpiakmi ‘ruahnak’ hi minung ‘ruahnak’ si loin Pathian kha a chim duhmi a si. A duh caan ah ‘Absolute Spirit’ a ti i, ‘vawlei pi thlarau’ (inner being of the world) a si. Khrihfa cawnpiaknak i tlaih loin amah nih a suaisam chommi Pathian kha a chim duhmi a si. Fiang deuh in kan zoh than te tal.
Hegel Influence A Tuahtu Hna
Minung hi mah kokek sinak in lianngan le minthan hi a si kho lo. Lenglei in influence tu hi rak um cio a si. Socrates loin Plato hi theih a si lem lai lo; Plato loin Aristotle hi theih a si lem lai, Aristotle loin Alexander the Great hi theih a si lem lai lo. Plato kan sinak ding ah Socrates a rak um a hauh bantukin minung hi lenglei in rak sersiamtu hi a um lengmang. Nihin ah Khrihfabu a dirkamhtu hna an siah ram le miphun a dirkamhtu hna an siah tam deuh cu mi liang cungah a dirmi le a dirtertu lawngte an si hna. Nihin ah German mifim pa Hegel kan theihnak zong hi an liang cungah a dirtertu hna an rak um caah a si. Zeimawzat hna kan zoh ahcun:
1) Plato Sin In Aa lakmi Hna: i) Plato chan lio cozah lutlai hna hi bawi hri tlai (aristocratic family) hna an si. Uknak a chiat tuk tikah Plato a hnabei a dong. Bawi hri tlai nih cozah tlaih ti loin State control cozah hi si seh law a tha cem lai tiah a ruah. Plato ‘State control’ ruahnak hi Hegel nih aa lak ve. Fiang deuh in a tanglei ah kan tial te lai; ii) Biatak tling kan hmuh khawhnak cu philosophy ah hin a si; iii) Thil/minung kan i dannak kan i theihnak hi aa kalhmi thil (negation) ruangah a si, a sullam cu kan sining tein si hi kan sinak cu a si. Tahchunnak ah, ceunak le muihnak an um i, a muihnak cu a mui zeicatiah ceunak a um lo; ceunak cu a ceu zeicatiah muihnak a um lo. Pakhat a sinak kha pakhat caah a si lo. Muihnak cu ceunak lo a tling lo; ceunak cu muihnak loin a tling lo. A pahnih in an um ti tikah cun an sinak kha a tling.
2) Plotinus Sin In Aa lakmi: vawlei pi hi Pathian aa langhnak a si zong a si i, theihhngalhnak (consciousness) kan ngeihnak zong Pathian (mind-Geit) aa phuannak in a si. Pentheism philosophy a si. Vawleicung hi Pathian a si i, Pathian cu vawleicung hi a si. Pathian hi zeizong vialte a si i, zeizong vialte hi Pathian a si a timi an si. Benedict Spinoza a siah Immanuel Kant a siah Hegel ruahnak tampi influences an tuah.
3). Humanist or Optimist Influence: Science fimnak le minung khuaruahnak i, a thil ti khawhnak in minung nih hlawhtlinnak kan hmuh ko lai tiah a zummi an si. Minung hi tuanbia sertu le tuanbia tiluan sertu kan si tiah an i ruat. Biological le social thlennak hi aa tlaihmi an si tikah chiatnak lei si loin thanchonnak lei aa thleng ding hrimhrim in target cangmi kan si. Minung tuanbia thluan chungin “Absolute Spirit-Pathian’ hi aa phuang lai i, a donghnak ah cun vawlei ah Pathian pennak kan dirh te ko lai tiah ruahchannak a ngeimi an si. “Tuanbia tiluan chungah thil cangmi, minung khuaruahnak, social institution le kokek umtuning hna hi ‘Absolute Spirit’ (Pathian) aa phuannak a si”[3] tiah Hegel nih cun a ruah. Hegel Pathian hi Khrihfami Pathian a si lo.
A catialmi hna cu: 1) Philosophy of History; 2) Philosophy of Nature; 3) Encyclopedia of Philosophical Science on Outline; 4) Logic; 5) Philosophy of Religion; 6) Phenomena of Spirit; 7) Philosophy of Aesthetics etc hna an si.
Hegel Philosophy
Hegel nih a zulhmi catialning phung (style of writing) le a biafang hmanmi hna hi theih an har ngai. Tu chan khuaruat kho le philosopher hna cu ca an tial tikah a tawi-fiang tung, lu-taw tlai fawn le argument tha tein an tial hna hi an carel a nuam i, ruahnak an sersiam tuk. Asinain Hegel catialning phung cu aa phundang ngai. Careltu nih suaisam chawm ding le theihthiam hau pah dingmi a tam ngai. A Pathian hmuhning le min hman hrimhrim hna hi fian an har ngai. “Lu-taw tlai argument ngai in catial loin biaktak kan theih khawh paoh ahcun a za ko tiin ruahnak ngei seh law a dawh ngai”[4] a timi zong an um hna.
Hegel philosophy zoh tikah chan thar tiluan a zul tlu lo. Chan thar minung nih cun khuaruah khawhnak le science fimnak in biatak (truth) timi hi kokek umtuning (nature) zoh chih in kan theihnak khawh ko lai tiah zumh ngamnak an ngei. Asinain Hegel nih cun minung khuaruah khawhnak le science fimnak lawng in cun biatak timi theihhngalhnak taktak tiang a kan phak pi lai lo a ti. Chan thar minung nih cun kokek (nature) timi cu aa thleng lomi (a finished product) a si caah lehla khawh i, biatak theih hngalh khawhnak a si ko lai tiah an zumh. Asinain Hegel nih chan thar zumh heihnak a lunghrinh ziar hna i, kokek (nature is static) aa thleng lo an timi zong a zum hna lo. Zeicatiah Hegel nih cun kokek (nature) timi hi aa thleng i, a thang lengmangmi a si i, thancho leiah a panh lengmangmi an si a ti. Cuticun vawlei pi a siah ruahnak (mind) a siah an pahnih in dong loin aa thleng lengmang (dynamic process) bantukin a hmuh hna. Minung ruahnak le kokek karlak pehtlaihnak hri (the spirit of unity) a um timi hi Hegel nih biapi ngai in a chiah. Hi kongah cun philosophy lawng nih a tlingmi theihhngahnak a kan pek lai a ti.
Zeiruang ah dah Hegel nih minung tuanbia tiluan hi thancho leiah a panh chin lengmang lai a ti a zumh ti ahcun thil ralkah a ummi pahnih ruangah a si. Cucu mirang in cun ‘law of negation’ an ti. ‘Thesis-antithesis’ ti zong a si. Ruahnak pakhat a um hnga i, a rak dohtu ruahnak pakhat a um than hnga, cu aa ralkahmi thil cu a chim duh a si. Asinain aa ralkahmi kha rualremnak a vun ser thantu a um i, ‘systhesis’ ti a si. Thesis-antithesis-systhesis ti a si. Hi thil pathum nih hin thil sining kek a (reality) an fianter tiah a ruah. ‘Dialectic’ ti zong in an auh. Lai holh in fianter a har ngai caah tahchunnak bantukin kan fianter lai. Hegel nih a chimmicu “Thil sining dantertu um hna hlah seh law, an i dannak theih an si hnga lo. Pakhat le pakhat an i dannak kha an i dannak langhtertu a si i, pakaht le pakhat an i pehtlaihnak zong a si i, pakhat le pakhat an i dannak zong a si. A dang in kan chim ahcun hawi he aa lawh lonak kha amah sining taktak cu a si”[5] a ti. A chim thanmi cu “a ummi le a um lomi pakhat le pakhat an i ser; a harmi le a fawimi pakhat le pakhat an i dirkamh; a saumi le a tawimi pakhat le pakhat an i fianter; a sangmi le a niammi pakhat la pakhat an i hngatchan; a hnu le a hmai pakhat le pakhat an i zulhdawi”[6] a ti.
Vawleicung ah thil an um cio i, an i dang i, sullam an ngei cio hna. Asinain then awk le mah dang cio in um awk an tha lo. Hegel nih a chim duhmi cu thil pakhat khat nih a sining kek te in a sinak ding ah cun thil dang a ummi he in aa pehtlaihnak kha aa dang ve lai, cu nih cun an sining a fianter i, a danter veve hna. A tawimi nih cun a sangmi kha a fianter i, a sangmi nih a tawimi a fianter ve. a tawimi cu a sangmi he aa dang i, a sangmi cu a tawimi he aa dang, asinain pakhat le khat an i fianter veve i, then awk tha loin aa tlaimi an si.
Ceunak le muihnak hi tahchunnak ah kan lak. A muimi khaan cu a nak zeicatiah ceunak a um lo. Muihnak a ummi cu ceunak a um lo caah a si. Cucaah pakhat le pakhat an i ralkahnak kha an i dannak veve a langhtertu le an sining kek a langhtertu veve an si. Hi thil sining kan zoh tikah hngatchanmi ngei loin mah sining cio in a ummi an lo, asinain aa tlai dihmi le aa hngatchan dihmi an si a ti. Thil sining kek (reality) ralkahnak an ummi hi fonh (synthesis) an vun si tikah kokek (nature) a thlengtu le thanchonak leiah a mongtu a si tiah Hegel nih cun a ti. Hegel hmuhning ah cun thil sining kek (reality) hi ‘Absolute – ruahnak’ he pehtlai in dynamic le goal-oriented an si a ti. Cuticun minung tuanbia tiluan hi chuk leiah tum loin cho leiah a kai chin lengmang ko tiah an zumhnak a si.
Hegel Pathian
Hegel nih a zumhmi Pathian hi Khrihfami zumhmi Pathian a si lo. Hegel Pathian kong hi theih a har taktak. Aa thleng lengmangmi le a thangcho lengmangmi Pathian a si. Mirang in cun ‘becoming being’ a si. Khrihfami nih kan zumhmi Pathian cu a tling, aa thleng ti lo, chambaunak a ngei lo etc a si. Mirang in cun ‘perfect being’ a si. Zeiruang ah dah Hegel nih Pathian hi phundang in a hmuh ti ahcun ‘idealist’ a si. ‘Idealist’ nih an cawnpiakmi cu ruahnak (mind-Geist) lawng hi a hmaan taktak (real) a si an ti. Hegel nih ruahnak (mind-spirit-geist) a ti tikah hin minung ruahnak a si lo, asinain minung ruahnak chungah a um fawnmi kha a si. Cucu ‘Reality’ ti zong a auh, ‘Absolute’ ti zong a auh, ‘inner being of the world’ ti zong in a auh. Hi vialte hna hi Hegel nih a chim duhmi Pathian cu an si. “Ruahnak hi a hmaanmi a si i, a hmaan cu ruahnak a si”[7] a ti. Cheukhat nih cun Hegel hi Panthiest a si ko lo maw a timi zong an um, a sullam cu Pathian le universe hi aa khat i, zeizong vialte hna hi Pathian an si i, Pathian hi zeizong vialte a si a timi an si.
Hegel Pathian hi vawlei he then awk tha lo aa tlaimi a si. Vawlei pi loin Pathian a um kho lo I, Pathian loin vawlei pi a um kho lo. Cucaah tuanbia (histoy) hi thancho leiah a panh lengmang an tinak a si. Cu tikah Hegel nih tuanbia thanchonning hi a zoh tikah that leiah a panh chin lengmang ko tiah a zumh. A zumhnak ruang cu tuanbia tiluan hmang in ruahnak (mind-Pathian) aa phuang lengmang lai i, thanchon lei a panh chin lengmang lai a ti. Tuanbia tiluan le ruahnak hi aa tlaihmi an si. Pakhat loin pakhat lawng a si kho lo. Pathian nih vawlei hi aa hngat bantukin vawlei nih Pathian hi aa hngat ve ti a zummi a si.
Khrihfami nih cun Pathian cu zeizong vialte sertu a si i, aa sermi hna cungah Pathian nih zeihmanh herhmi a ngei lo. A sermi cung zongah aa hngat lomi Pathian a si. Sermi vialte a dawmtlaitu zong a si tiah kan zumh. Asinain an nih cu an si lo. Kokek (realm of nature) aa thlen bantukin aa thlengmi Pathian a si. A thawng bik Pathian zong a si lo. Hmailei tiluan zong amah lawng nih a ser lo i, minung he bawmh in an ser a ti. Vawlei aa thlen cuahmah bantukin aa thlengmi a si caah vawlei nih harnak a ton tik paoh harnak a tong ve i, vawlei a than bantukin a thangmi Pathian a si. Kokek loin Pathian a um lo. Kokek aa hngatchanmi a si an ti.[8] Hegel cawnpiaknak hi a hmual a thawn ngai caah Process Theology tiang in a chuahnak a si.
Hegel Tuanbia Le State
Tuanbia tiluan hi biatak aa phuannak lam thluan a si i, tuanbia tiluan ah hin Pathian hi a cawlcangmi a si. Minung nih zatlaang nun lamthluan chung i, a cawlcanghnak le ruahnak a langhtermi hna hi Pathian nih tuanbia tiluan a sersiamnak ah biapi tukmi an si a ti. Zatlang nun le social institution hna hi chan thar a luan pitu an si i, biapi ngai ah a chiah hna. Zatlang nun aa thlen tikah zei dirhmun ah dah tuanbia tiluan hi a um timi kan theih khawhnak ding ah cun a tuanbia zoh than a hau. Hegel nih tuanbia (history) hi Pathian (Absolute Spirit) aa phuanak a si tiah a vun chiah pimi hi nunnak kip ah influence a tuah kho ngai. ‘Philosophy of History; a tialmi hi Aristotle hnu cu a biapi cem a si ko lai tiah an ruah.
“The Philosophy of Right” a tialmi ah ethics, politics le society a tial. Influence tuahtu hna timi ah tlawmpal langhter a si cang. State/society hi biapi ngai in a ruah. Plato bantukin State hi hmun sang pi ah a vun cawi. Plato pin ah Hegel nih karhlei a lamhnak cu state hi ‘Absolute Spirit’ (Pathian) aa phuannak a si timi hi a si. Cucaah state a that lawngah duhdim nunnak kan hmuh khawh lai. State (society) cu a chung ummi caah duhdim nun an hmuh khawhnak hnga caah a si. State nih duhdim nunnak a pek lawng si loin zalonnak le tluk ceo nunnak a pek hna. State ah nawlngeihnak vialte umter hi a si. Hihi a biapi tukmi an si, asinain hi naak in a biapi deuhmi cu dinnak in hruai khawh hi society/state a dir hnawhchan a si a ti. Nun hmaan le nun hmaan lo (ethics) hi biapi ngai in a chiah fawn. Chungkhar, biaknak, le socieity ah hin a hmaanmi nun a um ahcun State hi a ngandam lai i, thanchonak a um lawng si loin kan chuah keh pimi covo tling kan hmuh lai a ti.
Asinain Hegel an soiselnak cu ‘state control’ le ‘absolute spirit’ ruahnak a fonhmi hi a si. Pumpak zalonnak hi state nawlngaihnak tangah a chiah i, a hman taktakmi zalon cu state nawlngaihnak ah hin a um. Freedom of speech te hna hi evil a si a ti. Zeiruang ah dah Hegel nih sang tuk ah state hi a chiah ti ahcun aa tlaihmi philosophy le Plato ruahnak ruangah an si. Hitler le Mussolini tbk nih Hegel ruahnak cu an vun i lak zau i, state cu sunparnak an vun pek tikah cun dictatorship uknak ah an vun chuak diam ko hna.
Hegel Khrihfabu
Khrihfabu hi Pathian aa phuannak vialte lakah biaknak sang bik a si tiah Hegel nih cun a hmuh. Pathian nih Jesuh Khrih in vawlei ah minung taksa in aa langhnak hi biapi ngai in a hmuh. Kan theih khawh lomi kha theih khawhmi ah a vun cang. Hihi biaknak a muru taktak cu a si a ti. Absolute Spirit nih teinak a hmuhnak cu minung-pathian ah hin a si, a sullam cu Pathian nih Jesuh Khrih in taksa in aa langh tikah Pathian zong a si i, Minung zong a si. Pathian-Minung (God-Man) tiah auh a si. Biaknak a muru cu Jesuh Khrih ah hin a si – a thihnak le a thawhthannak. Vailam cungah Jesuh Khrih a thih ah khan Pathian-Minung zong an thi. Asinain a thawhthan ah khan cun minung zong in a tho ti lo i, Pathian zong in a tho ti lo. Pathian-Minung kha ‘Absolute Spirit’ in a tho a ti. ‘Absolute Spirit’ a thawhnak hi tuanbia nih aa tinhmi zong a si i, tuanbia ah Pathian nih amah le amah aa hngalhnak zong a si a ti.
Hegel nih philosophy a cawisan tuknak ruang hi a hmuhning ruangah hin a si. ‘Absolute Spirit’ (ruahnak) timi hi Pathian-Minung a thawhthannak a si tiin a hmuh tikah philosophy ah Pathian aa phuannak sang bik a si tiah a zumh. ‘Ruahnak’ (Absolute Spirit) hi ruahnak vialte hna i, an zungzal (eternal) a si. Nunnak le ruahnak vialte hna lakah a sang bikmi a si. Hi ‘ruahnak’ hi minung nih phak khawh a si lo. Cucah biaknak ah Pathian cu minung ah a cang i, philosophy ah minung cu Pathian ah a cang” a ti. Philosophy lawng in ‘Absolute Mind’ (Pathian) hi theih khawh ding in a chiah.
Biadonghnak: Hegel Influence
Hegel philosophy hi theih a har pin ah Khrihfami zumhnak le cawnpiaknak he aa kalh tuk. Ruahnak cu a a sining bantuk in a keuhmi a si an ti i, a nakmi ruahnak a si ahcun a nakmi a hrin; a rangmi a si ahcun a raangmi an hrin. Hegel influence nih hin a langhter ngai. ‘State’ hi ‘Absolute’ aa phuannak a si caah a nawlngaih awk a si tiin sang tuk ah a cawisan tikah Hitler le Mussolini te hna caah vun vanthat bantuk a si. Karl Marz, zong hi Hegel in fak piin infleucne a tuahmi hmuh khawh a si. Biaknak cu minung nih an sermi a si i, biaknak nih minung hi a sermi a si lo ti bantuk te hna, Pathian hi a um lo, minung nih an seihkuzin in an ser chommi a si ti bantuk te hna, etc an si. Hegel nih a chuah pimi ‘ruahnak’ (mind) ruangah a si. “Ruahnak’ lawng hi a hmaanmi a si i, a hmaanmi lawng hi ruahnak a si” tiah Hegel nih cun a ti. Cu tikah Khrihfami zumhnak le biaknak cu seihkuzin in sermi bantuk menmen ah an ruahnak a si. A zual chin rihmi cu Friedrich Nietzsche hi a si. Jesuh Khrih a thihnak ah Pathian-Minung a thi tiah Hegel nih a cawnpiakmi hi Nietzsche le a dangdang nih “Pathian a thi” timi theology a chuah. Cucaah Pathian loin minung nih um hi kan thiam awk a si cang tiah God-is-dead theologian nih cun a ti. Process Theology zong Hegel ruahnak in aa semmi a si. Pathian le vawlei hi aa thleng lengmangmi an si i, pakhat loin pakhat hi a um kho lo, cuticun pakhat le pakhat aa dirkamhmi an si tiah an zumh. Hegel hnu in cun Khrihfami zumhnak le Bible dohnak fak piin a um cang.
-------------------------------------------------
References:
[1]Steve Wilken & Alan G. Padgget, Christianity & Western Thought: A History of Philosophers, Ideas & Movements, p. 77.
[2] Carl J. Friedrich, The Philosophy of Hegel, p. 14
[3] Steve Wilken & Alan G. Padgget, p. 82.
[4] Steve Wilken & Alan G. Padgget, p. 79.
[5] Bid. P. 80.
[6] Bid. P. 80.
[7] Preface to Philosophy of Right, pp 10-11.
[8] Norman L. Geisler, Baker Encyclopedia of Christian Apologetic, p. 308.