Cacawnnak hi a hlun ti a um bal lomi a si.
Minung nih cacawnnak kan kawl deuhdeuh tikah, minung kan thangcho chin lengmang. Educationist Dewey nih cun “cawnnak a tamnak paoh ah thanchonak a tam deuh ve” a ti. Cacawnnak hi minung kan hriamnaam tha bik a si zungzal fawn. Vawleicung ah thlennak (evolution/change) a chuah pitu bikmi cu cacawnnak a si.
Minung nih cacawnnak kan kawl deuhdeuh tikah, minung kan thangcho chin lengmang. Educationist Dewey nih cun “cawnnak a tamnak paoh ah thanchonak a tam deuh ve” a ti. Cacawnnak hi minung kan hriamnaam tha bik a si zungzal fawn. Vawleicung ah thlennak (evolution/change) a chuah pitu bikmi cu cacawnnak a si.
Cawnnak kan ti tikah a field phun a tam caah definition kan pe lai lo. Minung kan pum-sining huap dihlak (overall personalities) a sersiamtu cawnnak hoih deuh in tial a si lai.
Cacawnak nih ramlak ah khua a sa i, lothlo pa zong khuapi chungah a hruai i, bawi sinak a pek, hruaitu ah a ser, President sinak a pek, cun vawleicung uktu sinak zong a pek. Miphung le ram a tlaknak le a thanchonak cu cacawnnak cungah aa hngat. Vawleicung ah influence a tuah kho bik le an kham khawh lomi cu cacawnnak a thawnnak hmual hi a si. Hlaan ah an chim tawnmi cu “Siangpahrang cu an ukmi ram chung lawngah an rak biak hna, asinain cacawnnak a ngeimi hna cu khawikaa paoh ah an biak hna’ an ti. Vawleicung ram a fim (civilized) hmasami hna tuanbia zong nih a kan cawnpiak.
Cucaah cacawnnak hi kan i sersiamnak ca le kan thanchonak caah a herh tuk hringhran. “Minung nih cacawnnak thawngin theihhngalhnak le riantuan thiamnak an ngeih khawhnak dingah cawnnak hi pek an si, cuticun an nun chungah lungtling tein pawcawmnak an i hmuh khawh lai i, midang ca le miphun ca zongah thatnak a chuahpitu an sinak lai cawnnak pek an si” tiah Hill nih cun a ti (Theoretical Base of Education, p. 3). Asinain cacawnnak nih zan khat ah a kan thleng thlu lo, zan khat ah theihhngalhnak a kan pe thlu lo, zan khat ah a kan sersiam thlu lo. Caan khat hnu caan khat, ni khat hnu ni khat, thla khat hnu thla khat, cun kum khat hnu kum khat in kan cawn hnu ah kan hmuh-co khawmi a si. Caan tampi lak hnu ah sersiamnak tling a chuahmi a si.
A tanglei ah cacawnnak nih a chuah pimi biatlang tete kan vun zoh tuah han lai.
Ruahnak A Thanchoter: Cawnpiaktu nih an chimmi cu cacawnnak nih aa tinhmi cu ca a cawngmi ruahnak thawnter hi a si an ti. A hlei in hngakchia khi an ruahnak a no i, khua fak ngai in a ruat khomi an si rih lo. An ruah khawh lomi le an tuak khawh lomi thil ah hnek chih lengmang hi a tha lomi a si. An ruahnak hrawh sual an fawite. Hngakchia nih an ruah khawh lomi le an tuak khawh lomi ah kan hnek chih tikah a chuak tawnmi cu: cheukhat cu lungdongh in an i laa, cheukhat cu tih ruangah an hlen an hmang, lih a chim, mihuat an hmang, an ral a chia. Cucaah an ruahnak a thawn khawh naak hnga le an ruahnak a zum-haar khawh naak hnga caah biatak tein cawnpiak in an ruahnak sersiam le thawnter an hau.
Pum A Ngandamter: Pum hi a biapi tukmi a si. Pum a ngandam ahcun ruahnak zong a ngandam ve. Greek mifim Aristotle nih a chimmi cu “cacawnnak nih a tuah ding taktak cu a puitlingmi pum le a puitlingmi ruahnak ser hi a si” tiah a ti. French mifim Rousseau nih cun “hngakchia an pum ngandam hi an herh tuk. Thangcho hna seh ti kan duh hna ahcun ngandam tein umter hna hi a herh tukmi a si” tiah a ti. Cucaah pum ngandamnak zong hi cacawnnak nih biatak tein a ruah a herh.
Pawcawmnak A Pek: Minung kan nunnak a herh taktakmi hna cu rawl, ti, umnak le thilphuan hrawk-aih hna an si. Duhdim tein nun le khuasak kan duh ahcun cacawnnak hi a lam tha bik cu a si cang. Cu pinah cawnnak nih pumpak, le chungkhar ca lawngah thatnak chuah pi loin ram le miphun ca tiangah thatnak a chuah pi. Pumpak, inchungkhar, ram le miphun an thanchonak cu riantuantu (mifim-thiam) tha an tam caah a si. Riantuantu tha le riantuan a thiammi hna nih rian an tuan lo ahcun thanchonnak a um kho ti lo.
Minung Tha Ah A Kan Ser: Ram le miphun a min thatnak cu a chungah a ummi minung hna an si. Mi tha nih ram tha an ser. Mi tha nih an ram an cawisanter. Mifim nih cun an nuhrin covo tha tein an theih i, an runven khawh. Hi bantuk hmuitinh sunglawi taktak a phanhter khotu cu cawnnak lawnglawng hi a si.
Ram A Runven: Cacawnnak nih ram le miphun a runven i, a cawisan ding hi a herh taktakmi a si. Ram le miphun nih cacawnnak hi a ro sung bik pakhat aa ngaihmi a si. Ram le miphun nih cacawnnak hi an runven i, an cawisan a herh peng bantuk in cacawnnak zong nih ram le miphun hi a runven i a cawnsan peng ve a herh—aa then thiam lomi rian an tuan veve. Ram chungah miphun tampi an um kho men; holh tampi an hmang kho men, phunglam dangdang tampi an um kho men, asinain cacawnnak hi pakhat ah a temtawntu hna a si i, lungthin pakhat a ngeihtertu hna a si. Cacawnnak hi ram le miphun an nunnak (soul) taktak cu a si. cawnnak loin ram le miphun a dir kho lo.
Sining A Theihter: Cacawnnak nih hin ahodah/zei bantuk dah kan si timi a kan theihter. Vawlei chawva lawng hi kan nunnak ah a herhmi an si lo timi hi theih kan hau. Vawlei chawva hna hi an tha tuk ko nain a za lo, cu pinah a that lonak tampi an chuah pi ve. Mah le mah i uk khawhnak te hna, dinfelnak te hna, hakkauh lo te hna, dawtnak ngeih te hna hi cacawnnak nih a kan theihter an hau. Cucaah vawlei chawhva pinlei ah a ummi thil zong kan ruah chih a hau. Cucu kan Thlarau hi a si. Cacawnnak nih vawlei chawva kong lawng a kan cawnpiak i, kan Thlarau kong a kan cawnpiak chih lo ahcun cawnnak tling lo a si hnga. Cucaah cacawnnak nih taksa-thlarau ngandamnak kong zong a kan cawnpiak chih a herh.
Cacawnak nih ramlak ah khua a sa i, lothlo pa zong khuapi chungah a hruai i, bawi sinak a pek, hruaitu ah a ser, President sinak a pek, cun vawleicung uktu sinak zong a pek. Miphung le ram a tlaknak le a thanchonak cu cacawnnak cungah aa hngat. Vawleicung ah influence a tuah kho bik le an kham khawh lomi cu cacawnnak a thawnnak hmual hi a si. Hlaan ah an chim tawnmi cu “Siangpahrang cu an ukmi ram chung lawngah an rak biak hna, asinain cacawnnak a ngeimi hna cu khawikaa paoh ah an biak hna’ an ti. Vawleicung ram a fim (civilized) hmasami hna tuanbia zong nih a kan cawnpiak.
Cacawnnak timi hi zeidah a si? Mirang in cun “education=cacawnnak” a si i, Latin holh in cun “ educare, educatum, le educere” ti a si. “Education” timi Latin holh in a lakmi a si ko. An sullam cu aa khat dih ko hna: Latin in “e” timi cu “cawnnak pek, thanchoter, cawisan” ti a si. “Educere” a sullam cu “hruai i tinhmi ah chuahpi, a chunglei ah thil a ummi hna kha lengah chuahpi” ti a si. Cun “educatum” a sullam cu hman awk tlakmi sinak ding caah cawnpiaknak pek ti a si. Cucaah cacawnnak timi cu minung nih minung kha sersiam, cawnnak pek, hruai i, hman awktlakmi siter kha a si, cu pinah minung hi kan pum chungah thil ti khawhnak a ngeimi kan si hna i, kan pum chungah thil ti khawhnak a ummi hna kha cawnpiaktu hna le hruaitu hna nih lengah chuahpi in sersiam le muisam suaipiak kha a si. Minung cu cawnpiak lo le chimhhrin lo cun kan thangcho kho lo i, kan i sersiam kho lo.
Cucaah cacawnnak hi kan i sersiamnak ca le kan thanchonak caah a herh tuk hringhran. “Minung nih cacawnnak thawngin theihhngalhnak le riantuan thiamnak an ngeih khawhnak dingah cawnnak hi pek an si, cuticun an nun chungah lungtling tein pawcawmnak an i hmuh khawh lai i, midang ca le miphun ca zongah thatnak a chuahpitu an sinak lai cawnnak pek an si” tiah Hill nih cun a ti (Theoretical Base of Education, p. 3). Asinain cacawnnak nih zan khat ah a kan thleng thlu lo, zan khat ah theihhngalhnak a kan pe thlu lo, zan khat ah a kan sersiam thlu lo. Caan khat hnu caan khat, ni khat hnu ni khat, thla khat hnu thla khat, cun kum khat hnu kum khat in kan cawn hnu ah kan hmuh-co khawmi a si. Caan tampi lak hnu ah sersiamnak tling a chuahmi a si.
A tanglei ah cacawnnak nih a chuah pimi biatlang tete kan vun zoh tuah han lai.
Ruahnak A Thanchoter: Cawnpiaktu nih an chimmi cu cacawnnak nih aa tinhmi cu ca a cawngmi ruahnak thawnter hi a si an ti. A hlei in hngakchia khi an ruahnak a no i, khua fak ngai in a ruat khomi an si rih lo. An ruah khawh lomi le an tuak khawh lomi thil ah hnek chih lengmang hi a tha lomi a si. An ruahnak hrawh sual an fawite. Hngakchia nih an ruah khawh lomi le an tuak khawh lomi ah kan hnek chih tikah a chuak tawnmi cu: cheukhat cu lungdongh in an i laa, cheukhat cu tih ruangah an hlen an hmang, lih a chim, mihuat an hmang, an ral a chia. Cucaah an ruahnak a thawn khawh naak hnga le an ruahnak a zum-haar khawh naak hnga caah biatak tein cawnpiak in an ruahnak sersiam le thawnter an hau.
Ziaza A Sersiam: Hlan lio hrimhrim in cacawnnak hi ziaza sersiamnak caah an rak hman ngaimi a si. Ziaza tha/chia sersiam hram aa thoknak cu lengah an vun chuah in a si. Hmuhmi le theihmi a tam tikah cun cawnpiak lomi hna cu an hrawkral theo tawn. Minung kan ziaza sersiamnak caah a biapi ngaimi cu ziaza a thami le a chiami kong tampi theih kan herh; minung kan man (value) hi zeidah a si timi an theih a herh. Tuanbia kong tampi theih zong a herh. “Ziaza tha aa thoknak cu sianginn class-room in a si. Hihi a hlawhtlin lo ahcun cacawnnak hi sullam ngei lo a si” tiah Dewey nih a ti.
Pum A Ngandamter: Pum hi a biapi tukmi a si. Pum a ngandam ahcun ruahnak zong a ngandam ve. Greek mifim Aristotle nih a chimmi cu “cacawnnak nih a tuah ding taktak cu a puitlingmi pum le a puitlingmi ruahnak ser hi a si” tiah a ti. French mifim Rousseau nih cun “hngakchia an pum ngandam hi an herh tuk. Thangcho hna seh ti kan duh hna ahcun ngandam tein umter hna hi a herh tukmi a si” tiah a ti. Cucaah pum ngandamnak zong hi cacawnnak nih biatak tein a ruah a herh.
Pawcawmnak A Pek: Minung kan nunnak a herh taktakmi hna cu rawl, ti, umnak le thilphuan hrawk-aih hna an si. Duhdim tein nun le khuasak kan duh ahcun cacawnnak hi a lam tha bik cu a si cang. Cu pinah cawnnak nih pumpak, le chungkhar ca lawngah thatnak chuah pi loin ram le miphun ca tiangah thatnak a chuah pi. Pumpak, inchungkhar, ram le miphun an thanchonak cu riantuantu (mifim-thiam) tha an tam caah a si. Riantuantu tha le riantuan a thiammi hna nih rian an tuan lo ahcun thanchonnak a um kho ti lo.
Minung Tha Ah A Kan Ser: Ram le miphun a min thatnak cu a chungah a ummi minung hna an si. Mi tha nih ram tha an ser. Mi tha nih an ram an cawisanter. Mifim nih cun an nuhrin covo tha tein an theih i, an runven khawh. Hi bantuk hmuitinh sunglawi taktak a phanhter khotu cu cawnnak lawnglawng hi a si.
Ram A Runven: Cacawnnak nih ram le miphun a runven i, a cawisan ding hi a herh taktakmi a si. Ram le miphun nih cacawnnak hi a ro sung bik pakhat aa ngaihmi a si. Ram le miphun nih cacawnnak hi an runven i, an cawisan a herh peng bantuk in cacawnnak zong nih ram le miphun hi a runven i a cawnsan peng ve a herh—aa then thiam lomi rian an tuan veve. Ram chungah miphun tampi an um kho men; holh tampi an hmang kho men, phunglam dangdang tampi an um kho men, asinain cacawnnak hi pakhat ah a temtawntu hna a si i, lungthin pakhat a ngeihtertu hna a si. Cacawnnak hi ram le miphun an nunnak (soul) taktak cu a si. cawnnak loin ram le miphun a dir kho lo.
Sining A Theihter: Cacawnnak nih hin ahodah/zei bantuk dah kan si timi a kan theihter. Vawlei chawva lawng hi kan nunnak ah a herhmi an si lo timi hi theih kan hau. Vawlei chawva hna hi an tha tuk ko nain a za lo, cu pinah a that lonak tampi an chuah pi ve. Mah le mah i uk khawhnak te hna, dinfelnak te hna, hakkauh lo te hna, dawtnak ngeih te hna hi cacawnnak nih a kan theihter an hau. Cucaah vawlei chawhva pinlei ah a ummi thil zong kan ruah chih a hau. Cucu kan Thlarau hi a si. Cacawnnak nih vawlei chawva kong lawng a kan cawnpiak i, kan Thlarau kong a kan cawnpiak chih lo ahcun cawnnak tling lo a si hnga. Cucaah cacawnnak nih taksa-thlarau ngandamnak kong zong a kan cawnpiak chih a herh.
Cawnnak nih aa tinhmi cu minung hi sersiam, thlen, theihhngalhnak pek, cawisan i, ram le miphun, khua le innchungkhar caah hmanrua ah siter hi a si. Fimthiamnak le cawnnak hi minung sersiamnak le ram le miphun tthatnak caah nunnak (soul) bantuk a si. Cacawnnak lo cun thanchonak le thlennak a um lo. That duh le Thancho duh ahcun cawnnak hi ngeih hrimhrim a herh.
Cucaah kan kua, kan ram, kan miphun hi nung ve seh ti kan duh ahcun cacawnnak hi kan i tinhmi hmaithlak ah kan chiah a hau. Cacawnnak nih a chuah pimi cu theihhngalhnak a pek, thilti thiamnak a pek, umtu ziaza thiamnak a pek, thilti khawhnak a pek, lungthin le ruahnak puithlinnak a pek, duhnak a thanchoter i, man ngeihnak (values) a pek. Cu hnu cun minung nih kan minung sinak tling kan hmuh khawh. Minung hi hrin kan si kaa in minung tling kan si lo. Kan ruahnak zong a lawng; kan sinak zong an lawng. Asinain duhsah tein kan vun than cuahmah ve tikah kan ruahnak chungah thil duhsah tein kan vun rawn, hmuhmi tampi kan vun ngei, cawnnak kan vun ngei deuhdeuh, cuticun minung kan sinak kha kan vun sersiam i, kan vun thlen cuahmah ve. A donghnak ah cun a puitlingmi minung ah kan vun i chuah. Minung puitling kan si hlan chung poah cun kan covo le kan ro sung a simi cawnnak hi kan kawl a herh.