Minung khuaruahning fak tuk in influence a tuah thanmi pa hi French philosopher Rene Deacartes a si. Chan thar philosophy pacan ti zong in an auh.
Descartes nih cun zei thil paoh hi ‘lunghrinhnak’ kan ngeih ta hmasa lengmang hna ding an si a ti. Thil pakhat khat kong theih kan duh tikah a hmaan taktak maw timi kan theih khawhnak hnga nilan a um hau. Cu nilan cu ‘lunghrinhnak’ hi a si awk a si a ti. ‘Lunghrinhnak’ a ti tikah a chiatnak (skeptical) mit in si loin thatnak mit in sullam a ngeihter. Kan khuaruahnak nih zei thil paoh hi a lunghrinh tikah kan lunghrinhmi thil kha a hunglang a ti i, cuticun biatak hi theih khawh a si a ti. Zeiruang ah dah ‘lunghrinh’ timi ruahnak hi biatak kawlnak nilan ah a hman?
Descartes nih cun zei thil paoh hi ‘lunghrinhnak’ kan ngeih ta hmasa lengmang hna ding an si a ti. Thil pakhat khat kong theih kan duh tikah a hmaan taktak maw timi kan theih khawhnak hnga nilan a um hau. Cu nilan cu ‘lunghrinhnak’ hi a si awk a si a ti. ‘Lunghrinhnak’ a ti tikah a chiatnak (skeptical) mit in si loin thatnak mit in sullam a ngeihter. Kan khuaruahnak nih zei thil paoh hi a lunghrinh tikah kan lunghrinhmi thil kha a hunglang a ti i, cuticun biatak hi theih khawh a si a ti. Zeiruang ah dah ‘lunghrinh’ timi ruahnak hi biatak kawlnak nilan ah a hman?
Descartes nih a zumhmi paoh hi a hmaan dih tiah a pom kho hna lo zeicatiah ka zumhmi nih a kan hlen theo lengmang a ti: 1) Sense – sense zong hi hlen a hmang tawn. A ding komi funghreu hmanh kha ti chungah cun a kawimi a lawh caan a um; 2) Mang ka manh cuahmah lio zongah kaa thang ko; 3) 2 le 3 fonh cu 5 a si, asinain kaa cin khawh lo caan an um tawn. Minung hi hlen a hmangmi ruahnak a ngeimi kan si tikah kanmah le kanmah kan i hleng lengmang tawn. Cucaah zeihmanh hi hlathlai dih hmasa lo ahcun zumh ding an si lo ti hi fek tein aa dir pimi a si. Hlathlainak dingah ‘lunghrinhnak’ hi ngeih ta hmasa lengmang ding an si. Biatak hmuhnak ding i, kan ‘first principle’ cu ‘lunghrinhnak’ hi a si awk a si a ti.
Cun ‘lunghrinhnak’ tiang lawng in biatak/ thil hmaan phak khawh a si lo caah mathematics theihhngalhnak hi biapi ngai in a chiah. Cheukhat nih cun biatak kawlnak ah hneksak le ngiathlainak (empirical observation) nilan hi an hman deuh ve, asinain mathematical knowledge nih hin fiang deuh in biatak a kan hmuhter khawh deuh lai tiah Descartes nih cun a ti. Descartes hnu cun Pathian aw cu minung khuaruah khawhnak i, a thil ti khawhnak nih a khun tuk cang an ti.
Science Fimnak Thanchonning
Khuaruahning thar lawng um loin chan thar science fimnak zong a vun chuak thluahmah hna. Hi chan thar nih a hrinmi faphir pahnih nih hin chan tiluan cu khamh awk tha loin a thlen cang. Chan thar scientist a si hmasami pakhat ah ruahmi Francis Bacon nih ‘science fimnak hi vawlei pi kong kan theih khawhnak lawng si loin a kan ukter khotu fimnak zong a si lai”[1] a vun timi nih hin minung ruahning fak piin a hninh i, a thlen. Cu hlan i, biatak an kawl ah khan cun Bible le minung khuaruahnak fonh in a si i, atu cun science fimnak in a si cang. Science hi minung kan thanchon khawhnak hnga theihhngalhnak a kan petu a si lai i, minung khuaruahnak hi zeitin dah kan nun lai timi fim a kan chimtu a si lai an ti. Pumpak ruahnak kan zoh hlan ah chan thar scientist dirhmun kan vun zoh hmasa lai.
Nicholas Copernicus: Copernicus hi Martin Luther chan ah a chuakmi a si i, Polish miphun a si. Minung nih vawlei umtuning kan hmuhning a thlengtu cu Copernicus hi a si. Cu hlan ah cun nika nih vawlei hi a vel tiah ruah a si i, Copernicus nih cun a si lo, vawlei nih nika tu a vel tiah ruahnak a rak chuah. Medieval chan Khrihfabu nih Aristotle ruahnak cu a zumhnak tlaihtleng ngan bik ah a chiah i, Aristotle hmuhning vialte te a hmaan dih bantukin a rak ruah. Aristotle nih cun nika nih vawlei a vel a rak ti. Khrihfabu zong nih a zumh. Copernicus nih a thih lai hrawngah cauk a chuah i, ‘vawlei nih nika a vel’ a vun ti. Asinain Khrihfabu nih a cohlanpiak duh lo. Zeiruang ah dah Khrihfabu nih Aristotle ruahnak hi fek tuk in aa tlaih ti ahcun Thomas Aquinas nih Aristotle hi Khrihfabu zumhnak le nunnak ah nawlngeitu ah a ser caah a si.
Cuticun Johanne Kepler, Galileo Galile, Isaac Newton etc, tbk scientist an vun chuak thluahmah hna. Biaknak Sersiamnak rak um hlah seh law, Khrihfabu nih Copernicus an tuahto bantukin hi scientist pawl zong an rak tuahto hna lai i, science lei fimnak hi a karh hnga tluk in a rak karh lo kho men. Biaknak Sersiamnak hi chan thar lam sialtu a si an timi hi a rak hmaan ngai. An lam a rak sialpiak taktak ko hna. Luther a thih hnu kum 25 hrawng in Kepler nih Copernicus ruahnak cu kau chin lengmang in fianternak a vun tuah.
Galileo Galilei: Galileo nih a vun zulh i, telescope a vun ser i, Solar System umtuning a vun theih chin lengmang than. Asinain Galileo cu Roman Catholic a si caah Aristotle cawnpiakning he aa dan ruangah a Khrifabu nih a nunchung thong ah an tlak. Galileo nih Kepler (protestant) sinah cakuat a tialmi cu:
“Kan saya a simi Copernicus bantukin an ka tuahto ve sual lai tiah ka hmuhning hi ka chuah ngam lo. Copernicus cu mi tlawm te sin lawngah a thi kho lomi minthatnak a hmu, asinain zeihmanh a thei lomi vawlei mi hrut hna caah cun nihchuak menmen a si ko e”[2] tiah a rak ti bal.
Galileo nih a cauk a chuah ah hin Pope sinah pekchanhnak (dedication) a tuah; aa tinhmi cu a lungton duh kha a si. Asinain lungton cu chim lo, Rome ah rak ra seh tiah an auh i, heretic tiah sual an rak puh. A cauk an khanghpiak i, a thih tiang thong ah an thlak.
Isaac Newton: Roman Catholic nih Galileo cauk sualmawh an phurhter hnu, kum hra hnu ah Newton hi a chuakmi a si. Newton nih cun Kepler le Galileo ruahnak hmang in hmuhning thar tampi a chuah pi hna. Amah hrimhrim hi khuaruahhar minung, thluak tha a si. Newton nih a chuah pimi science fimnak hi nihin tiang cawn le lehla an si. Nihin tiang hmanh ah vawleicung scientist minthang hna lak ah aa telmi pakhat a si.
Vawlei pi umtuning le cawlcanghning kongah ruahnak pathum a chuah pi: 1) a dirmi pum cu a lenglei in hnintu a um lo cun a dir peng ko lai; 2) Thil pakhat khat a cawlcangh tikah a caangtu thazaang he aa tluk lai; 3) Cawlcanghnak kip ah, tluk ceo cio cawlcanghnak ah a um a ti. Hi hna pathum nih Solar System umtuning tampi fianternak a tuah. Nika a veltu vawlei hna khi nika gravity nih a thingning hna; vawlei vel in thlapa aa merning; nika vel in vawlei dangdang an i velning tampi fianternak a pek hna. Gravity a hmuhning hi a biapi cem tiah ruah a si, zeicatiah ruang tein vawlei pi a thingtu hi gravity a si i, ruang tein a cawlcanghtertu zong gravity a si, van le vawlei zong tluk ceo tein a umtertu zong a si a ti. Kum zabu kul in Albert Einstein nih Newton hmuhning a vun sersiammi zeimawzat hmuh khawh a si ve. Einstein hnu cun vawlei pi hi zeitluk khuaruahhar dah a si timi an hmuh chin lengmang. Newton nih hin science lei fimnak in thlennak ngan pi a chuah pi. Fransis Bacon bia bang, ‘science fimnak hi vawlei pi kong kan theih khawhnak lawng si loin a kan ukter khotu fimnak zong a si lai’ timi a tling thluahmah.
Science fimnak le minung khuaruah khawhnak i, a thil ti khawhnak hna cu a hlawhtlingmi an vun lo thluahmah. Vawlei pi hi kan vun hngalh chin lengmang lai i, minung nih thanchonak leiah kan panh chin lengmang ko cang lai an ti. Tuanbia tialtu hna zong nih an i thawh i, “Medieval chan i, kan hruh le kan ngatnak chungin chan thar ah kan rak chuak cang hna”[3] tiah ruahchannak ngan pi he thlado an rak thlelh thluahmah hna. Isaiah Berlin lengbang nih cun ‘hi chan hi minung chan vialte lakah ruahchannak ngan bik a phurtu chan a si”[4] a ti.
----------------------------------
References:
[1] Stanley J. Grenz & Roger E. Olson, 20th Century Theology: God & the World in a Transitional Age, p. 17.
[2] J. D. Carter, Western Humanism: A Christian Perspective, p. 116.
[3] Carl L. Becker, The Heavenly City of the Eighteen-century Philosophers, p. 118.
[4] Isaiah Berlin, The Age of Enlightenment, p. 29.