‘Millennium’ timi cu Kum Thongkhat Pennak ‘ti a si i, Biathlam 20: 2-7 ah hmuh khawh a si.
Kum sarih harnak ngan pi a dih tikah Antichrist, a zultu prophet deu, le Satan cu tlaih an si lai i, a hmasa pahnih cu Hell ah zungzal in thlak colh an si lai (19: 20), asinain Satan cu Millenniam chung hren a si lai. Cuticun Jerusalem in Jesuh Khrih nih vawlei cu a pen lai. Satan riantuannak a um ti lo caah, sermi thilnung vialte lakah a tlingmi nun duhdimnak a um lai. Millenniam a dih in Satan cu luatter a si than lai i, miphun hna cu a hlen than hna lai caah Gog and Magog (20: 8) raldohnak ngan pi a chuak lai. Satan cu Antichrist le prophet deu umnak Hell ah zungzal in thlak a si ve lai. Cuticun zumtu vialte hna cu van le vawlei thar, zungzal Pathian pennak chungah kan lut lai.
Kum sarih harnak ngan pi a dih tikah Antichrist, a zultu prophet deu, le Satan cu tlaih an si lai i, a hmasa pahnih cu Hell ah zungzal in thlak colh an si lai (19: 20), asinain Satan cu Millenniam chung hren a si lai. Cuticun Jerusalem in Jesuh Khrih nih vawlei cu a pen lai. Satan riantuannak a um ti lo caah, sermi thilnung vialte lakah a tlingmi nun duhdimnak a um lai. Millenniam a dih in Satan cu luatter a si than lai i, miphun hna cu a hlen than hna lai caah Gog and Magog (20: 8) raldohnak ngan pi a chuak lai. Satan cu Antichrist le prophet deu umnak Hell ah zungzal in thlak a si ve lai. Cuticun zumtu vialte hna cu van le vawlei thar, zungzal Pathian pennak chungah kan lut lai.
Millenniam kongah hin hmuhning pali an um. A ruang cu Bible biaphuan an hmuhning le hrilhfiahning aa dan cio hna caah a si. Bible biaphuan ah hin literal in zoh a haumi a um; symbolic in zoh a haumi an um etc. Atu kan chimmi Millenniam hna hi cheukhat nih cun non-literal in an hmuh lioah literal le Symbolic in an hmumi zong an rak um hna. Cu ruangah hmuhning aa dan cionak a si. A tanglei bantukin langhter an si lai i, cuticun aho hmuhning dah Bible he aa neih bik timi in donghter a si lai.
A. Amillennialism
1. A Tawinak in An Zumhnak
Hi bu nih cun millenniam (kum 1000) Pennak an zum lo. Khrihfabu chan hi Millenniam pennak a si cang tiah an ruah. An zumh lo caah ‘milenniliziam cafang hmai ah ‘a’ an chap i, Amilenniliziam’ tiah auh an si. Mirang in cun ‘no/not millennialism’ ti naak a si, a sullam cu kum thongkhat pennak a um lo ti kha a si. An zumhmi cu, atu hi Jesuh Khrih cu Pentecost Ni khan siangpahrang David thutden cungah a thu cang i, a Khrihfabu in a kan pen cang tiah an zumh. Biathlam 20: 1-7 chung i, Millenniam Pennak hi cu hmailei a ra lai dingmi Millenniam Pennak si loin, atu Khrihfabu chan ah a tling cuahmahmi tu hi a si, asinain Khrihfabu chan hi zei tiang dah a rauh lai timi kan thei lo an ti.
Kum sarih harnak nganpi le Millenniam pennak tbk hna kha Amilenniliziam caah cun an um ti lo. Jesuh Khrih a rat tikah khuadawm cung tiang a thi he a nung he zumtu paoh nih kan ton lai (1 Thesa 4: 16); cuticun vawlei biaceihnak a um colh lai i, zumlotu cu Hell thlak an si lai; asinain zumtu hna cu zungzal van le vawlei thar chungah luh a si cang lai ti kha an zumhmi le an au pimi Thawng Tha cu a si. Sihmanhsehlaw Jesuh Khrih hi zeitik caan poah ah a ra kho an ti lioah anmah lak i cheukhat nih cun Jesuh Khrih rat lai ah cun hmelchunhnak zeimaw tal cu a lang te ko lai an ti ve.
2. A Tawinak in an Arkioment
Khrihfabu chan hi Millenniam chan a si cang an ti i, a ra laimi Millenniam chan an zumh lonak ruang hna:
a) Mi Thawng Pa Temnak Le Satan Temnak: Jesuh Khrih nih, ‘Pathian thlarau in khuachia ka thawl hna ahcun, Pathian pennak nan cungah a tlung taktak cang tinak a si, a si loah mi thawng pa kha an tem hmasa lo cun zeitin dah mi thawng pa inn ah cun an luh khawh lai i, a thil ri cu an lak khawh lai” a ti hna (Matt 12: 28-29). Jesuh Khrih nih mi thawng pa temnak kong a chimmi bia le Biathlam 20: 2 chung i, Satan temnak kha aa khat in an ruah caah atu Khrihfabu chan ah hin Satan cu tem a si cang, cucaah atu hi Millenniam pennak chan cu a si ko cang an tinak kha a si.
b) Thawhthannak Voikhat Maw Voihnih Dah?: Theologian cheukhat nih cun Biathlam 20: 4-14 charhchan in kum thongkhat pennak aa thok tikah thawhthannak voikhat a um lai i, kum thongkhat pennak a dih in voikhat a um than rih lai – voihnih a um an ti. Asinain Amillennilist cu Khrihfabu chan hi Millenniam chan ah an ruah cang caah thawhthannak voihnih a um ti lai lo, voikhat lawng a um cang lai an ti; Jesuh Khrih a rat in cun zumtu he zumlotu he hmun khat ah thawhthannak voikhat lawng a um cang lai i, cheukhat cu zungzal Hell caah an tho lai i, cheukhat cu zungzal Pathian pennak co awk ah an tho lai an ti (Johan 5: 28-29; Lam. 24: 15; Daniel 12: 2). Hi thawhthannak kong hi vawlei ser thok kaa in Jesuh Khrih rat lai tiang ah a thimi hna thawhthannak a si lai. Zumtu hlornak he cawh sual lo ding a si lai.
c) Thlarau Le Taksa Minung Um Ti Ding Cu Ruahnak Nih A Phan Lo: Theologian cheukhat nih cun Millenniam ah hin sunparnak pum in thuamh cangmi zong an um lai i, hrinthannak a co rih lomi taksa minung zong an um lai ti kha an zumh. Asinain Amillennialist nih cun sunparnak pum in thuamh cangmi le hrinthannak a co rih lomi um ti ding cu a si kho lomi a si. Jesuh Khrih ratnak nih direct in zungzal nunnak le Hell ah a kan then cang colh lai an tinak kha a si.
d) Jesuh Khrih Pennak A Tep Cangmi Nih Satan Zulh Than Ding Cu A Si Kho Lo. Kum thongkhat pennak ah sunparnak in thuamh cangmi an siah hrinthannak a co rih lomi an siah an hei um ko hnga i, Jesuh Khrih thatnak le khuaruahhar pennak an hmuh hnuah Satan an zulh than lai i, Gog and Magog (20:8) dohnak a chuak than lai ti cu ruah khawh a si lomi thil a si an ti.
Cucaah a tawinak in cun Amillennilist nih kum sarih harnak nganpi le literal Millenniam pennak an zum lo. Khrihfabu chan hi kum thongkhat Jesuh Khrih pennak a si cang tiah an zumh. An Bible charhchan lakmi cu a hmaan ko rua tiah ruah sual a fawi ngai nain kau deuh in Bible zoh tikah an zumhnak system nih Bible biaphuan a huap thlu lomi an um len hna. Pathian nih Abraham/Israel sinah hrawh awk tha loin biakamnak a ser pimi vailte hna cu Khrihfabu in an thlenpiak dih hna. Israel caah Millenniam Pennak sullam a ngeih ning te hna kau deuh an ruat ti lo.
Amillennilist theologian minthang hna cu: Meredith Kline, Richard Gaffin, Robert B. Strimple, Gregory K. Beale, le John Murray etc an si hna.
B. Postmillennialism
1. A Tawinak in An Zumhnak
‘Post’ timi cu ‘a hnuah’ ti a si. Millenniam chan a dih ‘hnuah’ Jesuh Khrih a ra lai. Zumtu hlornak le kum sarih harnak nganpi a um ti lai lo; Israel chan cu a dih cang i, Khrihfa nih a thlen cang. Bible biaphuan cu A.D 70 ah an tling dih cang ti a zummi an si. Millenniam Pennak an hmuhning hi phundang te a si. Kum thongkhat theng kha si loin ‘chan’ tu kha a si in an hmuh. ‘Chan’ an timi cu kum thongkhat zong a si kho i, a sau deuh khomi zong a si i, a tawi deuh khomi zong a si. Cuticun hi ‘chan’ chungah hin Jesuh Khrih vawlei pennak in uk loin Thawng Tha bia hmang in a kan uk i, vawlei pi hi Khrihfa an si dih tiang Thawng Tha bia hi phuan a si lai; miphun vialte Khrihfa an si dih in Jesuh Khrih a ra lai i, zumlotu bia a ceih hna lai, cuticun zumtu cu zungzal Pathian pennak chungah kan lut lai ti a zummi an si.
Amilleniliziam bantukin, kum thongkhat pennak taktak hi a um lai timi an zum ve lo. Thawng Tha bia le a thawnnak hmual in vawlei pi hi Khrihfa ram ah kan ser lai tiah aa seh chihmi an si. Jesuh Khrih nih ‘The Great Commission’ ah ‘miphun vialte kha a ka zultu ah va ser hna u’ a timi hna kha a taktak in an zumh caah ruahchannak (optimistic) nganpi he vawlei pi cu a khupthal leh aa timmi an si. Asinain vawlei pi cu Khrihfa ram ah kan thlen lai tiah ruahchannak nganpi an ngeihmi cu thatlonak le sualnak in a khah chin lengmang tikah an lar lo chin lengmang leiah an panh cang.
Thatnak le thlennak an duh tuknak ah ‘Social Gospel’ aupitu tiah a mingthangmi zong an si i, chunglei naak in lenglei thlennak biapi deuh ah a chiami zong an si. Ecumenism, Liberalism, ecology le pluralism tbk zong a aupi ngaimi an si.
2. A Tawinak In An Arkioment
Kum thongkhat pennak an zumh lonak le Khrihfabu chan ah vawlei khupthal leh ding in ruahchannak an ngeihmi hna cu a tanglei bantukin an si:
a) Israel le Khrihfabu: Postmillennilist nih cun Israel le Khrihfabu hi a dangdang in an then hna lo. Israel cu Khrihfabu nih a thlen cang; Israel miphun caah Pathian nih a dang tein program a ngei ti lo. Pathian nih Abraham sinah, ‘ram lianngan ah kan ser lai i, nangmah thawngin miphun vialte cu thluachuahnak ka pek hna lai’ tiah bia a rak kamhmi (Gen 12: 2-3) cu Khrihfabu ah a tling cang an ti.
b) Biakam Hlun Biaphuan Khrihfabu Chan Ah A Tling: Miphun vialte hna nih Pathian khamhnak an hmuh lai i, Pathian cu an tih lai i, an upat lai timi hi Sam nih tampi a rak chim chung (Sam 2:1-12; 22:27; 67:2, 67:7; 102:15; 110:1). Miphun vialte nih Pathian dinnak cu an kawl lai timi prophet Isaiah nih a rak chim rih (Isa. 2: 2-3). Khrihfabu chan ah Sam catialtu le Isaiah biaphuan an tling cuahmah cang an ti.
c) ‘The Great Commission’ A Tling Chin Lengmang: Jesuh nih a Lamkaltu hna kha ‘The Great Commission’ a pek hna i, ‘van le vawlei nawlngeihnak pek ka si cang. Khuaza kip ah kal u law miphun vialte hna kha a ka zultu ah va ser hna u… caan dongh tiang kan um pi hna lai’ a timi hna kha charchannak ah hmangin, kum thongkhat pennak theng kha si loin, atu hi khuaza kip a bia phuannak in a pennak a dirh cang. Cucaah Jesuh Khrih voihnihnak rat thannak lawng a tang cang an ti.
d) Antam Ci Le Khrihfabu: Jesuh Khrih nih ‘vancung pennak cu antam ci le thilnu bantuk a si’ (Matt 13: 31-33) tiah tahchunnak a hmanmi kha an lak than i, vancung pennak cu fa tein i thok ko hmanh seh law a donghnak cun antam ci bantukin a lian chin lengmang lai i, vawlei thlengtu le dornak petu a si lai ti an zumh.
Cucaah Amillenilist nih cun Satan cu tem a si cang i, Pa Pathian orhlei kam in Jesuh Khrih nih a pennak a dirh cang. Khrihfabu chan a dih cun a ra lai i, zungzal peknnak a dirh cang lai an ti lioah Postmillennilis nih cun minung lungthin ah Jesuh Khrih nih a Thawng Tha bia hmang in a pennak a dirh cuahmah lio a si. Atu hi kum thongkhat pennak si loin Khrihfabu Golden Age a si. Khua zakip ah Pathian bia a kark chin lengmang lai i, Khrihfa ah vawleicung pumpi an si dih in Jesuh Khrih cu a ra lai, cuticun zungzal in a pennak chungah kan lut lai an ti. Millenniam ah ton te dingmi biaphuan tiah ruahmi vialte hna kha Khrihfabu chan ah a tling cuahmah cang an ti.
Postmillennilist theologian minthang hna cu: Rousas J. Rushdoony, Greg L. Bahnsen, Kenneth L. Gentry Jr., David Chilton, le Gary North an si.
C. Premillennialism
Premillenniliziam ah hin bu hnih an um i, a bu khatnak cu Classic or Historic Premillennilism ti an si; a pahnihnak cu Pretribulational/Dispensational Premillennilism ti an si.
1. Classic or Historic Premillenniliziam
‘Pre’ timi cu ‘a hlanah’ ti a si. Kum thongkhat pennak a dirh hlanah Jesuh Khrih a ra lai ti a zummi an si. A tangah kan chim dingmi he aa khat pahmi an si, asinain kum sarih harnak nganpi chungah Khrihfabu a lut ve lai ti a zum i, hi harnak nganpi dih hnu lawngah zumtu hlornak a um lai. Khrihfabi nih Israel a thleng cang ti a zummi an si. Amillenniliziam le Postmillenniliziam naak in Bible an neih deuh, asinain kum sarih harnak nganpi chungah Khrihfabu an luhtermi le Khrihfabu nih Israel a thlen cang an timi nih a palhter ngai hna. Cu lo cu a tangah kan chimmi hna he an i khat pah dih cang.
C/HP theologian minthang hna cu: George Eldon Ladd, Walter Martin, John Warwick Montgomery, le Theodore Zahn an si.
2. Pretribulational/Dispensational Premillennialism
P/DP zumhnak hi nihin ah cun a lar cem a si. An zumhmi cu, kum sarih harnak nganpi hlanah zumtu hlornak a um lai i, zumtu a thi he a nung he a kan hlor lai (1 Thesa 4:16). Vancung ah a kir pi hna lai i, kum sarih harnak nganpi nih a zulh colh lai (Daniel 9:24-27). Kum sarih harnak nganpi chungah hin thil tampi a cang lai: Biathlam 6-18 karlak ah Pathian thinhunnak le dantatnak tam pi hmuh khawh a si i, hi chungah Israel miphun hleihnih chungah minung 12000 cio nih khamhnak an co lai. An dawng tein 144000 an si lai (7). Biathlam 11 i minung pahnih kan hmuhmi hna zong hi hi chungah biatak tein Pathian rian an yuan lai. Zumtu tampi nih Pathian bia an phuan lai. Cuticun hremnak le harnak lakah minung tam pi nih hrinthannak an co lai.
Harsatnak nganpi a dongh leiah Jesuh Khrih le zumtu hna cu an rak tum lai i, Antichrist le a zultu hna cu a tei hna lai. Hell ah zungzal in Antichrist le prophet deu cu thlak an si lai (Biathlam 19: 20) i, Satan cu donglo khor ah thlak a si lai. Cuticun kum thongkhat pennak cu a dirh lai. Kum thongkhat pennak ah hin sunparnak pum in a thuamh cangmi zong an um lai i, taksa minung zong an um lai. Satan cu hren a si cang caah sualnak a um ti lai lo. Dai le rem in kum thongkhat pennnak cu uk le hruai a si lai.
Kum thongkhat pennak a dongh tikah Satan cu thlah than a si lai i, hrinthannak a co lomi paoh kha Satan nih a hlen than hna lai i, zultu tampi he Gog and Magog raldohnak an chuah pi. Satan cu zungzal in Antichrist le prophet deu umnak ah thlak a si ve cang lai. Vawlei tuanbia hramthok kaa in a rak thimi zumlotu vialte thawhthannak a um lai i, ‘The Great White Throne’ biaceih hnuah Hell ah zungzal in thlak an si lai, cuticun Millenniam Pennak cu a dong i, zungzal Pathian pennak chungah luh a si lai.
(a) Church and Israel
P/DP hi a cunglei ah kan zohmi hna bantuk si loin phundang tein iang a ngeihnak a um. A cunglei ah kan chimmi hna nih cun Pathian nih Israel sinah a kamhmi cu Khrihfabu ah a tling dih cang an ti. Sihmanhsehlaw P/DP nih cun Israel le Khrihfabu an i dannak le Pathian nih a dang tein program a ngeihpiakmi hna an hmuh khawh. Pathian nih Abraham (Israel) he biakamnak a tuah i, cucu ‘unconditional covenant’ ti a si, a sullam cu Israel/Abraham nih Pathian he biakamnak a tuahmi kha a tlinh pak tlinh lo pak ah a rawk khomi biakamnak a si lo. Israel zumh awktlak an si le si lo cung zongah aa hngatmi biakamnak a si lo. Millenniam ah a tling lai.
Pathian nih a dang tein Israel caah program a ngeihnak cu Lam. 3: 12; 4: 8, 10; 5: 21, 31, 35; 21: 28 hna ah hin hmuh khawh an si. Paul nih Rom 10: 1 ah Israel caah thla a campiak hna. ‘Jentail caan a tlin tikah cun Pathian nih pennak cu Israel a pek than te ko hna lai. Pathian nih a miphun cu a philh hna lai lo, Khrihfabu he zong in a thleng hna lai lo.’[1] tiah Gaebelein cu a ti. Jentail chungin khamhnak co ding nih an co dih in cun Israel leiah Pathian aa mer than lai (Rom 11: 28-31). ‘Israel ka hlawt hna tikah vawlei thluachuah hmuhnak a si ahcun ka cohlan than tik hna ahcun zei ko dah a hei lawh chinchin te hnga?’ (Rom 11: 15) a timi cu Millenniam Pennak ah an ton dingmi thluachuah hmuhnak kha a si.
(b) Millenniam Hmuitinh
P/DP nih cun kum thongkhat pennak hi Khirhfabu chan he zong in a ningcang loin an cawhpolh lo. Pathian nih a miphun Israel caah sullam ngei tein program pakhat ah a sermi a si ti hi an hmuh. Biakam Hlun i zeimawzat biaphuan thluachuah hna kha Millenniam pennak an tling lai. Pathian nih a miphun ah a thimnak hna cu kum thongkhat pennak ah hin tling tein an theih lai. Millenniam hi Pathian nih a miphun Israel cu a mit hmaika ah a chiah than hna lai. Cucaah Millenniam cu biakam Hlun biaphuan zeimawzat an tlinnak zong a si lai i, Pathiam mit hmaika ah Israel nih thluachuah an hmuhnak chan zong a si lai.
(c) Kan Hngahhlaang Millenniam
Biakam Hlun nih a phuan i, Millenniam ah a tling te lai tiah ruahchannak kan ngeihmi hna hmuh lai hi hngahhlang a um tuk hringhran. Millenniam ah cun Israel zong dai tein Pathian nih a kamhmi ram Palestine ah dai le rem tein khua an sa cang lai. Jerusalem khuapi in Jesuh Khrih nih a pennak a dirh lai i, siangpahrang David thutden in vawleicung a uk lai. Paul biacang miphun vialte cu Jesuh hmaiah an kun lai i, ‘Bawi a si’ an ti lai (Fil 2: 11).
Tlangcung cawnpiaknak nun nih a kan hmuhsakmi cu khi tikah a tling lai i, a hman taktakmi dinnak le remnak chan a si lai.[2] Jesuh cu Daihnak Bawi a si lai; vawleicung tuanbia ah a um bal lomi lunglawmhnak, daihnak le thanchonak le hnangamnak in miphun vialte cu a kan uk lai. Chiatserhnak a um ti lai lo; tihnak a um ti lai lo; nganfahnak a um ti lai lo. Sermi thil vialte hna karlak ah remnak a um lai. Hngakchia le chandeuh zong an tlong ti cang lai (Isai. 11: 8-0; 65: 25). Ram khat le ram khat dohnak a um ti lai lo; natural disaster a um ti lai lo. Sermi thil vialte ah rualremnak le dawtnak a um cang lai (Isa 2: 4; Mic 4: 3).
Biakam Hlun biaknak le raithawinak vialte hna cu a thar in thok than an si lai (Jer. 33: 15-18; Ezek 40; 43: 18-27). Raithawinak a herh caah a si maw ti ahcun a herh caah a si lo. Bawipa Zanriah kan hmanmi cu Jesuh Khrih kan caah a thihnak le a rat thannak philh lonak caah tuah a si bantukin Millenniam Pennak ah raithawinak tuahmi hna cu Biakam Hlun chan philh lonak caah a si ve lai. ‘Sual thiannak caah cun tuah a si ti lai lo; sual thiannak a kan tuahpiakmi philh lonak caah a si lai’[3] tiah Grant nih cun a ti. Cucaah kum thongkhat pennak hi Pathian nih Israel sinah an Pathian sinak tling aa langhnak chan zong a si i, Pathian cu kan Pathian tling a si ti an theihnak chan zong a si ve lai.
(d) Millenniam Ah Zumtu Hna Dirhmun
Millenniam cu Israel caah Golden Age a si lai. Kan Bawi Jesuh Khrih cu, ‘A kan uktu bawi, khuaruahhar fim chimtu, a thawngmi Pathian, zungzal a hmunmi pa, daihnak Bawi, a si lai’ (Isa. 9:6). Lamkaltu hleihnih hna kha Israel miphun phun hleihnih uktu an si lai i, zumtu hna cu Jesuh Khrih pennak tangah bawmtu le uktu kan si lai (Biathlam 20:4; Dan. 7:22, 27; 1 Korin 6: 2, 3).
P/DP theologian minthang hna cu: John Walvoord, Charles Ryrie, Louis Sperry Chafer, J. Dwight Pentecost, Norman Geisler, Charles Stanley, Chuck Smith, le Chuck Missler an si.
Biadonghnak
Biaphuan an hrilhfiahning aa dan cio hna tikah an zumhnak zong aa dang cio than hna. An zumhnak aa dan cio tikah cun ruahchannak an ngeihning zong aa dang cio than hna. Cheukhat nih zumtu hlornak kan hngah lioah cheukhat nih Jesuh Khrih a rat i, direct in zungzal Pathian pennak a dirh dingmi an hngak. Zumhnak hi a rak biapi tuk hringhran. Kan zumhnak hi kan identity zong a si i, kan school uniform bantuk zong a rak si.
P/DP hi nihin ah cun a lar cem an si. Anmah hi biaphuan an zoh tikah Literal hrilhfiahnak hi biapi ngai ah a ruatmi an si. A thazaang cu Israel le Khrihfabu fiang tein an thleidannak ah hin a si. Zumtu hlornak te hna, kum sarih harnak nganpi te hna le Millenniam te hna hi sullam ngei tein Pathian nih program dang tein a sermi hna an si. Millenniam hi a um ti lai lo kan ti si ahcun Biakam Hlun, a hleiin prophet hna nih a rak chim chung i, an rak hngahhlaang tukmi vialte hna kha a pakpalawng an si tinak a si hnga. Prophet biaphuan khi zoh hna tikah Pathian nih Israel hnemhnak ah a hman bikmi cu Millenniam Pennak hi a si. Cucu P/DP nih nihin ah a kan champion piakmi cu a si.