An thawngtha ruangah an pahnih in dohtu le soiseltu an ngei veve. Asinain an lehrulning hna aa dang veve fawn. Zeimaw caan ah cun Muhammad nih a soiseltu hna a ngaihthiam hna, asinain voitam deuh cu ngaihthiamnak ngei loin a lehrul hna. Jesuh nih cun dawtnak in a lehrul lengmang hna.
Midang poet pakhat Muhammad nih a thah rihmi cu Abu Afak a si. Muhammad zuamteihnak poem a yial i, Muhammad nih a zultu hna cu, “ahonih dah hi mihrokhrol pa hi a ka thahpiak lai” a ti hna tikah mino pate Salim bin Umayr nih thah ding in aa tim. Poet Abu Afak cu aa hngilh lio ah a va thah.[2] Abu Afak an thah tikah nu poet tial a thiam ngaimi Asma Bint Marwan nih Muhammad zultu hna that lonak a tial. Muhammad nih a theih than tikah a zultu hna cu, “ahonih dah Marwan fanu hi a ka hlohpiah lai” a ti than hna. Umar bin Adiy al-Khatami nih keimah nih ka thah lai a ti i, cu zan ah cun a naupawi lio ah a va thah. Umar nih sualnak ka tuah timi aa theih tikah a lungrethei, asinain Muhammad nih cun na sual lo tiah a cawnpiak. Cuticun Muhammad nih a soiseltu hna poah cu a thah hna.
Muhammad nih a lehrulning hna cu Ibn Ishaq nih tampi a tial. Voikhat cu Jewish Poet Ka’b bin Al-Ashraf nih a poem in Muhammad nupile a soisel hna i, Muhammad nih a zultu hna cu “Ahonih dah Ka’b bin Al-Asharaf hi a ka hlohpiak lai” tiah a ti hna. Mino pate Muhammad Maslama nih “keimah nih ka thah lai” tiah Muhammad cu a ti.
Thah ding in a khuakhannak cu Muhammad sinah a chimh tikah a hnatlak pi. “Ka’b cu meeting ah an sawm i, a hawile nih namte in an sawh i a thi. A ruak cu Muhammad sinah an rak rat pi i, Muhammad nih lainawng hna cu a thangthat hna”[1] a ti. Jewish Poet Ka’b bin Al-Ashraf an thah hnu ah Muhammad nih a zultu hna cu Jews a simi poah hna cu nan thah khawhmi paoh hna cu that hna u tiah nawl a pek hna.
Thah ding in a khuakhannak cu Muhammad sinah a chimh tikah a hnatlak pi. “Ka’b cu meeting ah an sawm i, a hawile nih namte in an sawh i a thi. A ruak cu Muhammad sinah an rak rat pi i, Muhammad nih lainawng hna cu a thangthat hna”[1] a ti. Jewish Poet Ka’b bin Al-Ashraf an thah hnu ah Muhammad nih a zultu hna cu Jews a simi poah hna cu nan thah khawhmi paoh hna cu that hna u tiah nawl a pek hna.
Midang poet pakhat Muhammad nih a thah rihmi cu Abu Afak a si. Muhammad zuamteihnak poem a yial i, Muhammad nih a zultu hna cu, “ahonih dah hi mihrokhrol pa hi a ka thahpiak lai” a ti hna tikah mino pate Salim bin Umayr nih thah ding in aa tim. Poet Abu Afak cu aa hngilh lio ah a va thah.[2] Abu Afak an thah tikah nu poet tial a thiam ngaimi Asma Bint Marwan nih Muhammad zultu hna that lonak a tial. Muhammad nih a theih than tikah a zultu hna cu, “ahonih dah Marwan fanu hi a ka hlohpiah lai” a ti than hna. Umar bin Adiy al-Khatami nih keimah nih ka thah lai a ti i, cu zan ah cun a naupawi lio ah a va thah. Umar nih sualnak ka tuah timi aa theih tikah a lungrethei, asinain Muhammad nih cun na sual lo tiah a cawnpiak. Cuticun Muhammad nih a soiseltu hna poah cu a thah hna.
Muhammad soisel hi Muslim nih cun an duh hrimhrim lo. Fak taktak in hma a lami an um i, nem deuh in a lami zong Muslim chungin an um hna. 2006 kum hrawngah Danish cartoon ah Muhammad an rak cuanter i, vawleicung ram kip ah Muslim nih buainak an rak chuah pi.
Jesuh Khrih cu a soiseltu hna cungah lehrulnak a tuah bal lo. Jesuh Khrih nih cun, “na ral kha hua hna law an dawtu hna kha va daw hna u timi kha nan theih.’ Asinain kan chimh hna, ‘nan ral kha daw hna u law an hremmi hna kha thlacampiak hna u, cu tiin nan tuah ahcun vancung ah a ummi nan Pa fale nan si lai” a ti (Matt 5: 43-48).
Asinain an doh tikah Jesuh nih a zoh sawhsawh ve hna lo. Thinhun a herh caan ah fak piin a thinhung i, ahohmanh a yih hna lo. Biakinn chungah thil zuartu hna thutden le cabuai vialte a lehpiak dih hna (Matt 21: 12). A thlithup in khua a khang bal lo i, rian zong a tuan bal lo. A dohtu an um tikah an palhnak kha fiang tein a chimh khawh hna. A palhnak le a sualnak an kawl tikah an hmu bal lo (Mt. 7:37-50; 9:10-12; 12:9-14). Jesuh cu a chim bantukin an tlaih caan a phan i an tuk, an nihsawh i an zuamhteih, vailamcung tiang in thlainak a huah, asinain a thih lai ah cun a Pa sinah ngaihthiam halnak thla a campiak hna, “Ka pa ngaithiam ko hna kan sual ti an theih lo caah a si” a ti (Luke 23: 34).
Muhammad bantukin Jesuh nih a ral hna hi lehrul duh hna sh hlaw lehrulnak nawl a ngei. An tlaih ah khan Jesuh nih Peter sinah a chimmi cu, “ka Pa kha bawmhnak ka hal khawh ko i khulrang in vancungmi ralkap bu hleihnih a run ka thlah khawh ko ti kha na hngal lo maw?” a ti (Matt 26: 53). Lehrul aa tim lo. Thlichia, tilet, mithi, zawtnak phunkip etc cungah nawlngaihnak a ngeimi a si ko, asinain ahohmanh a ral ah a hmu hna lo. Muhammad nih cun lehrulnak vailam aa thim i, Jesuh nih cun thil yhalo kha thil yha in lehrul aa tim.
Muhammad bantukin Jesuh nih a ral hna hi lehrul duh hna sh hlaw lehrulnak nawl a ngei. An tlaih ah khan Jesuh nih Peter sinah a chimmi cu, “ka Pa kha bawmhnak ka hal khawh ko i khulrang in vancungmi ralkap bu hleihnih a run ka thlah khawh ko ti kha na hngal lo maw?” a ti (Matt 26: 53). Lehrul aa tim lo. Thlichia, tilet, mithi, zawtnak phunkip etc cungah nawlngaihnak a ngeimi a si ko, asinain ahohmanh a ral ah a hmu hna lo. Muhammad nih cun lehrulnak vailam aa thim i, Jesuh nih cun thil yhalo kha thil yha in lehrul aa tim.
Nu An Hmuhning
Muhammad nih nu a hmuhning le nu kong a cawnpiaknak hi Qur’an le Hadith ah tampi aa tial. Muhammad a nupi hi Kadhija a si i, a nuncung ah cun nupi dang a ngei lo. Kum 25 chung an um ti. Islamic tuanbia tialtu nih cun Muhammad hi nupi hleikhat in hleithum karlak a ngei a ti. Qur’an nih cun Muslim hi nupi panga tiang thitnak nawl a onh (Surah 4: 3). Asinain Muhammad cu Allah sin in phuannak a hmuhmi ah nupi panga pin tiang thitnak nawl a ngei (Surah 33: 50). A nupi hna kongah fak piin soiselnak a tong. Muslim tuanbia tialtu nih cun “Muhammad nih nupi tampi a laknak ruang hi hawikawm tampi ngaih duh ruang le raltuknak in an thih takmi hna nugmei cawmken duh ruangah a si” a ti.[3]
A pakhatnak nupi Kadhija a thih hnu ah, kum sarih a simi Aisha a thit i, kum kua a si in nuva sinak a tuahpi.[4] Muhammad cu kum sawmnga a si cang. Zaynah bint Jahsh a thit chih i, fak piin buainak a tong zecatiah aa cawmmi a fapa Zayd bin Haritha nupi a si. Muhammad nih a duh ti a theih tikah aa nuam lo i, a then. Cu hnu ah Muhammad nih a thit. Arab ram nih cun hi thitumnak hi a pa le a fanu sualnak an tuah ti bantukin an hmuhpiak hna tikah fak piin an soisel. Asinain a lehmi hna cu “Allah sin in hmuhnak ka ngeihmi nih na palh lo a ka ti” a ti (Surah 33: 37).
A donghnak ah, Muhammad nih a cawnpiakmi cu nu hna nih an vale tangah nawl an ngaih lo ahcun taksa le thlarau in cawnpiak an si lai a ti. Qur;an dal linak ah aa tialmi cu “nupile nih vale ihkhun cungah ihpi an duh lo i, an ziaza that lo i, zumhawktlak loin an um ahcun tu-vel pah ko hna u” tiah a ti (Surah 4: 34). A cawnpiak rihmi cu “a va nih a nupi kha ihpi a duh i, a nupi nih a duh lo i, a thinhun buin a va kha zan ah a ihter ahcun zingka tiang vancungmi nih a nupi cu chiat an serh lai” a ti.[5]
Muhammad nih cun nu le pa hi aa tluk in a hmu hna lo. Nu cu an ruahnak a chambau deuh i, nu tehte le pa tehte zong aa khat in a hmu lo. Fapale nih cun ro a lethnih in an co i, fanule nih cun a cheu lawng an co. Pa nih nupi a duhning in a ngeih khawh hna i, nuchun zong a duh zat a ngeih khawh hna a ti. Nuphung an hngalh lio ah thla an camter hna lo i, thla a cam liomi pa hmaika ah a kal ahcun a thlacam kha a ngol lai. Nu hna i an taksa le thlarau ngandamnak hi anmah cungah hngat loin an vale tang i, nawlngai tein an ummi tu ah khan aa hngatmi a si ti hi a cawnpiakmi cu a si.
Jesuh Khrih cu nupi a ngei lo. Asinain nu a sunhlawih tuk hna. A riantuannak zong ah nu hi an biapi i, an zawn zong a ruah fawn hna. Jesuh khualtlawnnak ah an zulh i, a rian zong an bawmh i, a zultu hna rian zong an bawmh hna (Luke 8: 1-3). Dawtnak le zumhnak an ngeihmi ah Jesuh nih a thangthat ngai hna (Mk. 5:21-34; Lk. 7:36-50, 21:1-4). Luke 7: 36-50 ah, a sualmi nu tiah ruahmi kha midang a ummi hna naak in a zumhnak a ngan deuhmi a si tiah a thangthat. Nu sinah caan tampi a hmang i, tampi cawnpiaknak zong a ngeih hna (Lk. 10:38-42). Vailamcung ah a thih lai ah khan nu hna kha tampi an um i, Johan sinah a nu kha zohkhenh ding in a fial (John 19: 25- 27). Jesuh a thawhthannak thawngtha a dong hmasatu hna kha nu an si. Jesuh nih nu a hmuhning hna hi pa he aa tluk tein a hmuh hna ti a fiang. Cun Jesuh nih nu a cawimawi hringhran hna.
Jesuh Khrih cawnpiaknak kha a zultu hna zong nih an i cawn ve. Peter nih nupi ngeimi hna kha “nan nupile hna kha upat hna u law, aa tluk tein nunnak rocotu kan si hna tiin ruat hna u law, daw hna u” a ti (1 Peter 3: 7). Paul nih Galati 3: 28 ah, “Jew, Greek, sal, luat, nu, pa thleidannak a um ti lo, Jesuh Khrih ah kan zate in pakhat kan si dih hna” a ti. Cun Paul nih nupi ngei cangmi hna sinah, “Jesuh nih a Khrihfafabu a dawt i, a nunnak aa pek bantukin nan nupile hna kha daw hna u” a ti (Eph 5: 25).
Jesuh le Muhammad an i dannak cu nu an hmuhning le an tuahtoning hna ah hin a lang ngaingai. Nihin tiangah Islamic phunglam le upadi an hmannak paoh ah nu hna nih an i chuahkeh pimi covo an hmang kho lo. Muslim ram kip ah nu covo hi aupi an duh tuk cio hna nain zaangfahnak a um lo caah au ngam loin a ummi rel cawk lo minung an um hna. Asinain Jesuh Khrih cu nu dirhmun le covo a upat i, a cawnsangtu a si. Vawleicung ah nu covo a lianngantertu hi Jesuh cawnpiaknak in aa thokmi a si. Vawleicung ah thil tha le uknak a ummi paoh hi Jesuh cawnpiaknak ah an i fu dih ngawt hna.
Muhammad, Jews, and Christians
Israel nih an zumhmi cu Biakam Hlun le prophet hna hmang in Pathian aa phuang tiah an zumh. Moses nih Deuteronomy a tial lio ah Moses nih prophet bia a phuanmi cu “Pathian Bia phuangtu le Israel khamhnak a rat pitu ding keimah bantukin Pathian nih prophet nan lakah a chuahter te lai” a ti (Deut 18: 18).
Khrihfami nih kan zumhmi cu Moses le prophet hna nih an rak chimmi le an rak tialmi kong kha Jesuh a si. Biakam Hlun ah Jesuh Khrih kong kha rak chim chung a simi kha Biakam Thar ah a tak in hmuh a si. Biakam Hlun ah chimmi vialte kha Jesuh nih a tlinter dih fawn. Asinain Muslim nih an zumhmi cu Moses nih a chim chungmi bia hi Muhammad hi a si i, Johan 14: 16 nih a chimmi zong hi Muhammad kong a si an ti. An chim thanmi cu Pathian biaphuan aa thoknak cu Jews in a si i, Khrihfami hna an dirh i, Islam in a dong an ti. Jews, Khrihfa le Islam hi aa pehtlaimi a si tiah an an zumh i, an i pehtlaihning kan zoh tuah lai.
Muhammad nih thawngyha a rak chim kaa ah hin Jews le Khrihfami hna an soilem hna. Kan soilem khawh ko hna lai tiah an rak ruah. Biakam Hlun prophet, Biakam Thar le Lamkaltu hna he in aa khat in an rak i ruat. Surah a phunphun a rak ttial. Jews le Khrihfami hna sinah lungsau tein um ding kong tampi a rak tial (Surah 2: 62; 5: 69; 22: 17). Biakam Hlun cawnpiaknak bantukin Muhammad nih voksa ei lo ding in a cawnpiak. A zultu hna kha Jerusalem lei hoih in thla nan cam lai ti a cawnpiak hna. Jews le Khrihfami hna cu nan Bible le ka cawnpiaknak hi zoh u law kan i dang lo tiah a rak soilem hna (Surah 10: 92).
Asinain Jews le Khrihfami nih Muhammad cawnpiaknak cu a cohlanpiak duh lo i, a donghnak ah cun huat hram a thok hna. “Jews le Khrihfami hna hi hlaw hna” timi bia phuannak ka hmuh a ti (Surah 5: 12-16) i, a kawm duh ti hna lo. “Ping ah a pialmi nawlbia buar” tiah Jews le Khrihfami hna cu a auh hna i, Jerusalem lei hoih in thla an cam tawnmi zong cu an mer tak i, Mecca lei hoih in a zultu hna cu thla a camter hna (Surah 2: 143 – 150). Jews le Khrihfami hna cu nan cawnpiaknak a hman lo t, a hmanmi ka cawnpiaknak ah hin rak kir than ko u tiah a sawm hna (Surah 5: 14- 16).
Mecca le Arabia a tei i, a uk dih hnu in, Muhammad nih phuannak ka hmuh tiin Jews le Khrihfami hna cu doh hram a thok hna. Suingun chawnva an pek hlan lo chung le a biaknak tangah an um duh hlanh chung paoh cu doh ding an si tiin cawnpiak a thok. Jews le Khrihfami hna nih ka cawnpiaknak hi an cohlaang duh lo zeicatiah biatak an pial tak ruang le an ka dohdel ruangah a si. Cucaah Jews le Khrihfami hna cu chiatserh si hna seh tiah thawngthanhnak a tuah (Surah 5: 12- 16).
Bukhari nih a chimmi cu, “Muhammad hi a no bikmi a nupi Aisha pom buin a thi i, a donghnak ah a chimmi cu, ‘prophet hna thlaan ah biaknak hmun an ser caah Jews le Khrihfami hna cu Allah nih chiatserh hna seh” a ti. Caan donghnak kongah a cawnpiak rihmi cu, “Jesuh a ra than lai, vailam vialte a khuai dih hna lai, Jews le Khrihfami vialte a thah dih hna lai i Islam biaknak hi a hmanmi cawnpiaknak a si tiah a dirh te lai” a ti.[6] Nihin ah Muslim nih Jews le Khrihfami hna an hmuhning hna hi Muhammad nih an rak hmuhning hna kha a si. Muslim hi Jews le Khrihfami hna he an i rem lo i, an i do zungzal. Muslim ram kip ah Muslim a si lomi paoh nih huatnak le thleidannak an ton zungzal.
Bukhari nih a chimmi cu, “Muhammad hi a no bikmi a nupi Aisha pom buin a thi i, a donghnak ah a chimmi cu, ‘prophet hna thlaan ah biaknak hmun an ser caah Jews le Khrihfami hna cu Allah nih chiatserh hna seh” a ti. Caan donghnak kongah a cawnpiak rihmi cu, “Jesuh a ra than lai, vailam vialte a khuai dih hna lai, Jews le Khrihfami vialte a thah dih hna lai i Islam biaknak hi a hmanmi cawnpiaknak a si tiah a dirh te lai” a ti.[6] Nihin ah Muslim nih Jews le Khrihfami hna an hmuhning hna hi Muhammad nih an rak hmuhning hna kha a si. Muslim hi Jews le Khrihfami hna he an i rem lo i, an i do zungzal. Muslim ram kip ah Muslim a si lomi paoh nih huatnak le thleidannak an ton zungzal.
Jesuh nih cun Jews huatnak a ngei bal lo. Lamkaltu Johan nih cun, “Jesuh cu a minung hna sinah a ra i, a minung hna nih an cohlaang duh lo” a ti (John 1: 11). A minung hna khamh ah a ra i, an cohlaang duh lo. Asinain a huat hna lo. A lungdong fawn lo. Dawtnak hrawmh aa zuam peng hna. A donghnak ah cun Jerusalem khuapi cungah dantatnak a tlun ding kha a theih i, a tah hna (Matt 23: 37). Paul nih Jesuh Khrih lungput fiang tein Rom cakuat ah a langhtermi kan hmuh, “Ka miphun, ka thi le ka sa a simi hna caah ka ngaih a chia hringhran ko i, ka lung chung fahnak cu a dong lo.
Anmah ca i a tha ding a si ahcun keimah hi Pathian chiatserhnak in Khrih he i then hmanh kha ka duh deuh” a ti (Rom 9:3). Jews nih zeitluk in dah Paul an huat i, thah an duh, asinain Paul nih a hua ve hna lo. Jesuh nih a dawt hna bantukin Paul zong nih a dawt ve hna. Hihi Jesuh Khrih le a zultu hna lungput cu a si. An huat cuahmah ko hna lio zong ah an caah nunnak pek kha an sian rih ko. Muhammad nih cun a huatu paoh hna cu chiat a serh hna, a hrem hna i, a thah hna. Asinain Jesuh Khrih le a zultu hna nih cun a huatu, a hremtu hna le a thattu hna hmanh kha thluachuahnak an pek hna i, an nunnak tiang an pekpiak hna.
Anmah ca i a tha ding a si ahcun keimah hi Pathian chiatserhnak in Khrih he i then hmanh kha ka duh deuh” a ti (Rom 9:3). Jews nih zeitluk in dah Paul an huat i, thah an duh, asinain Paul nih a hua ve hna lo. Jesuh nih a dawt hna bantukin Paul zong nih a dawt ve hna. Hihi Jesuh Khrih le a zultu hna lungput cu a si. An huat cuahmah ko hna lio zong ah an caah nunnak pek kha an sian rih ko. Muhammad nih cun a huatu paoh hna cu chiat a serh hna, a hrem hna i, a thah hna. Asinain Jesuh Khrih le a zultu hna nih cun a huatu, a hremtu hna le a thattu hna hmanh kha thluachuahnak an pek hna i, an nunnak tiang an pekpiak hna.
Biadonghnak
Jesuh Khrih le Muhammad hi vawleicung ah biaknak ngan bik veve a dirhtu an si. Bible nih Jesuh cu Pathian Fapa a si kha a kan cawnpiak i kan zumh. Muslim nih Muhammad cu Allah prophet a si ti kha an zumh i, fel tein a cawnpiaknak an zulh ve. An cawnpiaknak an i, dang veve i, an hmuhning zong aa dang veve. Asinain Bible nih Muhammad kong hi a thei lo i, a cawnpiak lo. Qur’an ah cun Jesuh kong hi tampi hmuh khawh a si. Jesuh Khrih nih sualnak a ngeih loning, khuaruahhar thil a sermi kong, cun a chuahnak kong hna hi Qur’an nih a hmaanmi a si tiah a fehter.
Muhammad naak in Jesuh Khrih nih khuaruahhar thil tam deuh a tuah timi zong Qur’an hmenh nih a tial. Cun Jesuh Khrih hi a thi loin vancung ah a kai timi zong hmuh khawh a si. Khrihfami Bible hi Muslim nih cawng u ti tiang in Muhammad nih a zultu hna cu thazaang a pek hna (Surah 10:94, 2:136, 4:163, 5:56, 5:68, 35:31). Jesuh Khrih cu prophet lawng si loin Pathian Fapa, zungzal nunnak ngeitu a si.
Muhammad naak in Jesuh Khrih nih khuaruahhar thil tam deuh a tuah timi zong Qur’an hmenh nih a tial. Cun Jesuh Khrih hi a thi loin vancung ah a kai timi zong hmuh khawh a si. Khrihfami Bible hi Muslim nih cawng u ti tiang in Muhammad nih a zultu hna cu thazaang a pek hna (Surah 10:94, 2:136, 4:163, 5:56, 5:68, 35:31). Jesuh Khrih cu prophet lawng si loin Pathian Fapa, zungzal nunnak ngeitu a si.
Note: Ni kum ah ka rak lehmi a si i, atu lawngah ka hmuh i, rel nuam ngai le theih phu taktak a si caah kan vun tar.
----------------------------------------------
References:
----------------------------------------------
[1] Ibid., 367-68.
[1] Ibid., 367-68.
[2] Ibid., 375.
[3] Esposito, 19-20.
[4] Bukhari, vol. 5, bk. 58, no. 234, and vol. 7, bk. 62, no. 65.
[4] Bukhari, vol. 5, bk. 58, no. 234, and vol. 7, bk. 62, no. 65.
[5] Bukhari, Vol. 4, Bk. 54, No.460.
[6] Bukhari, vol. 1, bk. 8, no. 427.
[6] Bukhari, vol. 1, bk. 8, no. 427.