Theology hi a tuanbia le hram kan zoh tikah philosophy he then awk than loin aa tlai. Khrihfami pacan pakhat Tertulian hna nih cun “Athens le Jerusalem karlak ah zeidah pehtlaihnak a um?
Sianginn lei cawnnak le Khrihbu karlak ah zeidah pehtlaihnak a um?” tiah fak ngai a rak chim. A chim duhmi cu Greek philosophy hi zeiruang ko ah dah kan hman lengmang i, kan i bochan lengmang. Khrihfabu he aa pehtlaih awk a si lo. Khrihfabu chungah cawnpiaknak hmaan lo a chuah pitu cu Greek philosophy pei a si cu!
Cucaah a dangdang tein an um awk a si ko tiah a ti. Asinain Khrihfami pacan timi hna hi zumlotu chungkhar le background in aa thlengmi lawng deuh an si tikah Greek philosophy nih a rak inflence ngaimi hna an si i, Khrihfabu ah an rak luh pi theo. Philosophy hrimhrim hi zumlotu dohnak (Apologetic) ah an rak hman i, zumhnak deumi hna alnak (polemic) zongah an rak hman. Cuticun Khrihfa cawnpiaknak hi philosophy nih a rak chim chung cangmi a si tiah biatak tein pacan hna nih an rak dir pi. Clement of Alexanderia nih cun Khrihfa cawnpiaknak ah Greek philosophy kan cawh lai i, Khrihfa cawnpiaknak hi a lianngan cem cawnpiaknak le a donghnak philosophy a si tiah zumlotu nih hmu hna seh” a rak ti phah.
Sianginn lei cawnnak le Khrihbu karlak ah zeidah pehtlaihnak a um?” tiah fak ngai a rak chim. A chim duhmi cu Greek philosophy hi zeiruang ko ah dah kan hman lengmang i, kan i bochan lengmang. Khrihfabu he aa pehtlaih awk a si lo. Khrihfabu chungah cawnpiaknak hmaan lo a chuah pitu cu Greek philosophy pei a si cu!
Cucaah a dangdang tein an um awk a si ko tiah a ti. Asinain Khrihfami pacan timi hna hi zumlotu chungkhar le background in aa thlengmi lawng deuh an si tikah Greek philosophy nih a rak inflence ngaimi hna an si i, Khrihfabu ah an rak luh pi theo. Philosophy hrimhrim hi zumlotu dohnak (Apologetic) ah an rak hman i, zumhnak deumi hna alnak (polemic) zongah an rak hman. Cuticun Khrihfa cawnpiaknak hi philosophy nih a rak chim chung cangmi a si tiah biatak tein pacan hna nih an rak dir pi. Clement of Alexanderia nih cun Khrihfa cawnpiaknak ah Greek philosophy kan cawh lai i, Khrihfa cawnpiaknak hi a lianngan cem cawnpiaknak le a donghnak philosophy a si tiah zumlotu nih hmu hna seh” a rak ti phah.
Fianternak
1) Philosophy hi zeidah a si? Philosophy hi a phunphun in fianternak a um lawng si loin a teng tampi a um. Kahin zei bantuk philosophy dah kan chimmi a si timi cu Dr. Phillip nih a fiantermi hi a tling ngai ko rua,“Philosophy timi nuning lam (way of life) lawng a si lo. Philosophy timi cu thil pakhatkhat hmuhning/ruahning lawng zong a si lo. Zumhnak le saduhthahnak zong a si fawn lo. Philosophy kan timi cu din loin biatak a kawl lengmangmi fimnak le khuaruahning a si” tiah Dr. Philip nih cun a ti. Philosophy ah cun a dong/tling cang ti a um lo. “Ruahnak in dot khat hnu dot khat ah kai lengmang in khawika hmanh ah chuah lo tiang in kaimi khuaruahnak a si tiah Ravi Zacharius nih cun capo-biatak in a ti. Asinain biatak kan kawl tikah biahalnak, hlathlainak, le hneksaknak etc ti bantukin a um lo ahcun biatak timi theih khawh a si lo. Cucu philosophy kalning le a thathnemnak cu a si.
2) Theology hi zeidah a si? Webster’s dictionary nih cun “Pathian kong a si lo ah biaknak kong cawnnak a si, cu theology ah cun Pathian a um le um kong, a ziaza le sining, a nawlbia le uktu a sinak, zeidah kan zumh awk a si, zeidah kan zulh awk a si … Khrihfa zumhnak le nunnak hi zeidah an si timi kan hmuh” a ti. A.H Strong nih cun ‘Theology cu Pathian kong le Pathian le universe karlak i pehtlaihnak kong cawnnak a si” a ti ve. Charles Ryrie nih hitihin a ti ve, “Theology cu Pathian kong ruah i, cu ruahnak hna cu nunnak in langhter” tiah a ti.
Zeitin dah An I Pehtlaih Timi Hmuhning Hna
Tertulian caah cun theology cu hram dang tein a kheo i, a dirmi a si. Philosophy zong hram dang tein a kheo i, a dirmi a si. Pakhat le pakhat karlak ah zeihmanh pehtlaihnak a ngei lo i, an ngeih awk zong a si lo. Kan zumhnak hi philosophy nih a sermi zong a si lo i, a cawmmi zong a si lo. Asinain theology kha sang deuh cawi i, philosophy kha a niam deuh ah a chia lomi zong an um thiamthiam ve. Averroists nih cun “philosophy le theology hi aa phirmi ruahnak biatak tiah a auh hna. Theology nih biatak a pawimi le philosophy nih a pawimi biatak hi aa dang vevemi an si i, lam dang veve in a kalmi an si” tiah a ti. Martin Luther hrimhrim nih cun philosophy hi a huat. Zumhnak biatak a hmuh hlan ah cun Aristotle a siah Thomas Aquina a siah an philosophy a rak cawn hna i, a rak duh ngai hna. Asinain zumhnak biatak a hmuh hnu in huat hram a thok zeicatiah philosophy nih khamhnak le Pathian bia biatak an nawiter dih hna a ti. “Pathian nih a chiah bantukin Philosophy cu amah ramri chungah um ko seh. Capo seihnak hna ah hmang sawhsawh men ko hna u sih” tiah a ti.
Asinain Augustine nih cun philosophy hi biapi ngai in a ruah. Philosophy pennak ah a tlawngleng tukmi le aa bual tuk cangmi a si tikah philosophy nih a nunnak a ciah cikcek ve. “Israel nih Egypt thilri le chawhlawn hna kha an rak i chuah pi hna bantukin Khrihfami nih Greek philosophy hi kan hman hna ding an si ko” a ti. Khrihfa theology fiang deuh in kan theih khawhnak hnga philosophy hi a biapi ngai tiah a ruah. Plato philosophy nih hin biatak tein infleunce a tuah khun. Tahchunnak ah Plato nih ‘hmuh khawh lomi ruahnak’ kong a cawnpiak. Cucu kan hmuh khawhmi hna hi an thlapahle lawng an si i, thlapahle naak in 'hmuh khawh lomi ruahnak' kha a hmaan deuh taktakmi cu an si a ti. Cuticun sermi vawlei pi nih hin sertu Pathian hi zei bantuk dah a si timi hi kau deuh le fiang deuh in a kan cawnpiak khawh tiah Augustine nih Plato ruahnak in a theih khawh.
Cun Plato sinah a lak rihmi ruahnak cu ‘theihhngalhnak’ ti hi a si. Plato nih cun ‘a thiangmi muisam’ tiah a auh. Plato cawnpiaknak tlawmpal a pial deuhnak cu kaahin a si. Plato nih cun kan thlarau hi kan nule chungin aa sem hlan ah a rak um cang a ti. Asinain Plato logic a that caah a philosophy a dawmhtlaih khawh thiamthiam. Kan thlarau nih hin ‘a thiangmi muisam’ cu pehtlaihnak a tuah tikah minung nih hin theihhngalhnak kan ngei i, cawlcanghnak in a vun langmi a si a ti. Asinain Augustine nih phundang tein a vun i lak than ve, cucu ‘theihhngalhnak a kan petu’ tiah a auh ve. Augustine a pialnak zawn te hi ‘thlarau’ ah hin a si. Plato nih cun ‘kan thlarau hi a rak um cia cang’ tiah a ruah, asinain Augustine nih cun a ruat lo. Bible cawnpiaknak aa tlaih. Thomas Aquinas nih Augustine a uar tuknak cu hi ka zawn te hi a si. “Khrihfami cawnpiaknak le Platonist cawnpiaknak aa kalh lomi paoh cu a cohlan khawh ko hna, asinain hihi cu Khrihfami zumhnak caah huat a tlai ko tiah a ruahmi poah cu a remh dih hna. Thlarau a um ti cu an pom veve, asinain minung thlarau hi nu le nih pawi hlan in a rak um cia cang tiah a cawnpiakmi cu a cohlang kho lo, cun minung psychology kong lengbang ah cun Platonist te hna naak hmanh in thuk deuh in a ruat kho” tiah Aquinas nih cun a ti.
Cun theology hi philosophy nih a dirkamhnak zawn tete a um lengmang. Pathian a um maw um lo timi ah hin Bible nih tehte a langhter lo. Bible nih Pathian kong cu a chim i, a um le um lo kong a chim lo. Hebrews catialtu nih cun “zumhnak lo cun Pathian lungton khawh a si lo, zeicatiah amah sin a rami paoh nih cun a um tiah an zumh awk a si” tiah a ti (Heb 11: 6). Pathian kongah Bible nih proof a tuahmi a tlawm tikah philosophical arguments an ser lengmang ve. “Summa Contra Gentile” timi ah Pathian a um ko tiah tehte langhter ding in philosophical arguments Aquinas nih a tuah i, biatung panga a tial. 1) sermi a um ahcun sertu zong a um hau; 2) Muisam suaitu (designner) ; 3) Sermi ningcang ngeihnak nih sertu a um timi a langhter; 4) Khuaruah khawhnak hi hram a ngei ko; 5) Pathian a um timi theihnak lungthin hna an si. Khrihfami theologian le philosopher hna nih phun dangdang in an tial len rih hna. Thomas Aquinas ah hin philosophy le theology aa pehtlaihnak a sannak a si lai tiah an zumh.
-----------------------------------.
References:
[1] Luther Tin Hre, Augustine: A Tuanbia Le Theology Hngalhternak, p. 62.
[2] Earle E. Cairns, Christianity Through The Centuries: A History of the Christian Church, p. 109.
[3] Dr. Philip A. Pecorino, An Introduction To Philosophy: An Online Textbook, [Document Online: Available from http://www.qcc.cuny.edu/socialSciences/ppecorino/ INTRO_TEXT/Chapter%2012 Conclusion/ What_is_Philosophy.htm. Accessed on 14/09/2014.
[4] Charles Ryrie, Basic Theology, p. 9.
[5] Stuart McClintock, Encyclopedia of Philosophy, ed. Paul Edward, vol. 1, p. 225.
[6] Martin Luther, The Table-Tlak, lettu. Williams Hazlitt, p. 27.
[7] Luther Tin Hre, p. 64.
[8] Plato, Republic 6.
[9] Luther Tin Hre, pp. 64-65.